Fanidan 3-курс талабалари учун tuzuvchilar

Adabiyotlar:
1. Abdiev V.I. «Qadimgi SHarq tarixi», Toshkent 1965 y.
(14-18) 
2. «Vseobhaya istoriya isskustv» Tom-1 M. Isskustvo»
1956 (7-10) 

---

MAVZUNING MATNI: 
Ibtidoiy jamoa san‟ati. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi insoniyat taraqqiyoti tarixidagi eng birinchi va uzoq davom 
etgan bosqichlardan hisoblanadi. Bu bosqichni hamma xalq va elatlar o„z boshidan 
kechirdilar. Ana shu uzoq davom etgan taraqqiyot jarayonida hozirgi zamon odami tipi 
paydo bo„ldi, odamlar jamoasi yuzaga keldi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaifligi 
odamlarni kollektiv bo„lib yashash va mehnat qilishga da‟vat etdi. Ular qudrat birlikda 
ekanligini, hayotning ilk bosqichidayoq sezdilar. Bu qudrat ularni tabiat sirlarini 
o„rganishga boshladi. Madaniyat va san‟at ravnaqiga zamin yaratdi.
Ibtidoiy jamoa tuzumidan bizgacha ashyoviy dalillar - mehnat va ov qurollari, uy-
anjomlari va bezak buyumlari, odamlar yashagan manzil qoldiqlari etib kelgan. SHular 
ibtidoiy jamoa kishisining estetik va diniy qarashlarini bilishga, ibtidoiy jamoaning 
madaniyati haqida tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Tuproq ostida qolib ketgan 
moddiy yodgorliklar, odam va hayvonlar jasadining qoldiqlari, g„or va erto„la devorlariga 
chizilgan surat va bo„rtma tasvirlar ibtidoiy jamoa davri tarixini o„rganishning muhim 
manbai hisoblanadi. San‟at qachon va qanday paydo bo„lgan? San‟at qadim-qadimda 
kishilarning mehnati jarayonida yuzaga keldi va rivojlandi. Inson madaniyati taraqqiyot 
olamiga qadam qo„ydi. San‟atning yuzaga kelishi insonning ob‟ektiv voqelik to„g„risidagi 
bilimlarining chuqurlashishiga, o„z avlodi tajribalaridan bahramand bo„lishga olib keldi. 
Bu uni tabiat kuchlariga qarshi kurashishga da‟vat etdi, uning aqliy kamoloti, estetik 
qarashlari rivojini jadallashtirdi. 
Arxeologiyada ibtidoiy jamoa tuzumi tarixi qurol yasash uchun ishlatiladigan 
materiallarga qarab, uch asosiy bosqichga ajraladi: 
1. Tosh asri - eramizdan avvalgi 3 ming yillikkacha bo„lgan davr. 
2. Mis va bronza asri - eramizdan avvalgi 3-2 ming yillik. 
3. Temir asri - eramizdan avvalgi 1 ming yillik. 
O„aykaltaroshlikda hayvonlar tasvirini yasash keng o„rinni egallaydi. Odam tasviri, 
ayniqsa, ayollar haykali paleolit davrida keng uchraydi. o„arbiy Yevropadan (Avstriya) 
topilgan “Villendorf Venerasi” deb nomlangan haykal mashhurdir. O„aykal hajm jihatidan 
katta emas, (balandligi 0,06 m.) lekin ko„rinishi jihatidan monumental. O„aykalda ortiqcha 
detallar yo„q. Ichki kuch-qudratga to„la haykalda bosh qismi bir oz belgilangan, yuz 
deyarli ishlanmagan, past tomonida tugallik yo„q, lekin shunga qaramasdan, haykal 
o„zining to„laqonliligi, ichki kuchga to„laligi bilan yaxshi taassurot qoldiradi. 
Mezolit yoki o„rta tosh asrida odamlar katta bo„lmagan to„daga ajralgan holda 
yashay boshlashlari ularga bir joydan ikkinchi joyga erkin ko„chib o„tish, katta er 
maydonlaridan foydalanish imkoniyatini berdi. Qurollarning (mehnat va ov qurollari) 
ixcham, qulay bo„lishiga e‟tibor kuchaydi. O„q, kamon-yoy, qayiqlarning ixtiro qilinishi 
ibtidoiy jamoa kishisining hayoti yanada yaxshilanishini ta‟minladi. Odamlar yog„och, 
qamishdan foydalanib, o„zlariga kerakli buyumlar yasay boshladilar. 
SHarqiy Ispaniya, Kavkaz, O„rta Osiyodan topilgan suratlar diqqatga sazovordir. 
“Kiyiklarni ovlash” (Ispaniya) suratlarida obrazlar shartli (kamon otayotgan ovchilarda bu 
shartlilik yaqqol seziladi), sxematik, o„ta soddalashtirilgan holda tasvirlangan. Lekin bu 
shartlilik rassom aytmoqchi bo„lgan fikrni tushunishga halaqit bermaydi. Ov 
manzarasidagi holat - kiyiklarning jon talvasada qochishi, ovchilarning epchillik bilan olib 
borayotgan hujumlari, ov paytidagi shijoat, hayajon ibtidoiy jamoa rassomi tomonidan 

---

ifodali talqin etilgan. O„rta Osiyo (Surxondaryo, Farg„ona), Ozarbayjon (Kobiston)dan 
topilgan suratlarda ham shu holni ko„ramiz. Zaravutsoy (Surxondaryo), Seymalitosh 
(Farg„ona) suratlari mashhurdir. Bu suratlarda ovchilarning hayvonlarga hujumi aks 
ettirilgan. Zaravutsoydagi niqob kiyib, o„ljasiga yaqinlashayotgan ovchilarni aks ettirgan 
surat o„tmish hayotining ma‟naviy dunyosini bilishga xizmat qiladi. Kulolchilik va boshqa 
buyumlarni naqsh bilan bezash keng tus oldi. Parallel, spiralsimon va to„lqinsimon 
chiziqlar, konsentrik aylanalar shu davrdagi ko„pgina naqshlarning asosini tashkil etadi. 
Geometrik naqshlar asta-sekin sxematik odam, hayvon va o„simliklar dunyosidan olingin 
shakllar bilan boyitilib, mazmunan kengayib bordi. Uning elementlari koinot kuchlarining 
ramziy belgilarini aks ettira bordi. Masalan, rozetka-quyosh ramzi, to„lqinsimon chiziq-
harakat, suv ramzi va h.k.
Bronza asri eramizdan avvalgi 3 ming yillik o„rtalarida bo„lib, odamlar misni qalay, 
qo„rg„oshin, rux yoki surma bilan eritib, bronza tayyorlashni o„rganib oldilar.
Bronza qurollar, yarog„-aslaha, zebu ziynat yasash uchun asosiy material bo„lib 
qoldi. Er yuzida bronza asri boshlandi. Bronza asrini deyarli hamma xalq va elatlar 
boshidan kechirdi. Lekin bu asr ba‟zi xalqlarda (masalan, Eron, Mesopotamiya, Kavkaz, 
O„rta Osiyo) bir muncha erta, eramizdan avvalgi 3 minginchi yillar o„rtalarida boshlangan 
bo„lsa, boshqa erlarda (masalan, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Kipr va Qrimda) 
eramizdan avvalgi 3 va 2 minginchi yillar chegarasida, Misr, Xitoy, Xindiston, Yevropada 
eramizdan avvalgi 2 minginchi yillarda sodir bo„ldi. Bronzaning ixtiro etilishi inson 
tafakkurining muhim g„alabasi edi. Bu ixtiro ijtimoiy hayot taraqqiyotini yanada 
tezlashtirdi, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirdi, mehnat unumdorligini oshirib, 
qo„shimcha mahsulot to„planishini ta‟minladiki, bu o„z navbatida inson ma‟naviy 
olamining o„zgarishi va boyishiga olib keldi.
O„rta Osiyo erlarida bronza asri eramizdan avvalgi 3 ming yillik o„rtalariga to„g„ri 
keladi. Bu erlarda materiallardan buyumlar ishlash keng tarqaldi. Jumladan, Farg„onadan 
topilgan bilakuzuklarda qo„y va sher tasviri, ayniqsa, ta‟sirli chiqqan. Bronza asrida O„rta 
Osiyoda kulolchilik yanada rivojlandi. Kulolchilik dastgohlarining yuzaga kelishi esa, 
so„zsiz, yaratilgan buyumlarning yanada nafis va go„zal bo„lishini ta‟minladi. CHustdan 
topilgan qizil fonga qora bo„yoqlar bilan rasm va naqshlar ishlangan sopol buyumlar 
diqqatga sazovordir. 
Temir asri. Ibtidoiy jamoa tuzumining so„nggi bosqichi bo„lgan temir asri, “harbiy 
demokratiya” insoniyat ma‟naviy dunyosining murakkablashishi, ijtimoiy hayotda urush, 
talon-tarojlikning kuchayishi va jamoada harbiy rahbarlarning roli ortishi bilan 
xarakterlanadi. Ijtimoiy hayotga kirib kelgan temir, tosh va qisman bronza buyumlarni 
hayotdan siqib chiqardi. O„z xususiyati jihatidan mustahkam bo„lgan bu metall ishlab 
chiarish kuchlarining ortishi va mehnat unumdorligini kuchayishiga samarali ta‟sir qildi, 
ayniqsa, dehqonchilik imkoniyatlarini kengaytirdi.
Temir asrida ham amaliy-dekorativ san‟at etakchi o„rinni egalladi. Kulolchilik 
texnikasining murakkablashishi, kulolchilik uchun dastgohlarning keng ko„lamda 
ishlatilishi uning sifatini o„zgartirdi, yangi tur va formalarni yuzaga keltirdi. Bezash 
ishlarida geometrik naqshlardan tashqari, syujetli kompozitsiyalardan foydalanish 
tendensiyalari rivojlandi.

---