Fani bo’yicha O’quv-uslubiy majmua

4. Buxgalteriya hisobi schyotlari va ikkiyoqlama yozuv
Korxonalar faoliyati hisobini yuritish zaruriyatida korxonaning xo‘jalik jarayonlari natijasida doimo tarkibiy va miqdoriy jixatdan o‘zgarib boradigan xuj.alik mablag‘lari hisobot xar doimo ma’lumotga ega bo‘lib turish talab etiladi. Bu talabni bajarish uchun esa xo‘jalik mablag‘lari va ularni tashkil topish manbalarni hisobda guruhlashtirib borish va tezkor nazorat o‘rnatishi kerak bo‘ladi. Buning uchun esa buxgalteriya hisobi elementlaridan biri schetlar tizimidan foydalaniladi. Demak schetlar tizimi xo‘jalik mablag‘larni tashkil topish manbalarini, xo‘jalik jarayoni natijasida ularni tarkibiy, miqdoriy va xarakat jixatidan o‘zgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tezkor nazorat qilib borishdir.
BUXGALTERIYA HISOBI SCHYOTLARI–aktivlarning tarkibi, joylashtirilishi va shakllantirish manbalari hamda operatsiyalar bo‘yicha joriy aks ettirish, guruhlash, nazorat qilish usulidir.
Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha schyotlar ikki ustundan iborat bo‘lgan jadval shaklida bo‘ladi. Schyotning nomi jadvalning yuqori qismida yoziladi. Ushbu jadvalning chap qismi “Debet” (D-t), o‘ng qismi “Kredit” (K-T) deb ataladi. “Debet” va “Kredit” so‘zlari buxgalteriya hisobiga uning rivojlanish davri boshlanishida kiritilgan bo‘lib, bu so‘zlar XII asrlarda sotuvchi va bankir o‘rtasidagi hisob-kitob hamda kredit munosabatlarini aks ettirgan.
“Debet” so‘zi lotincha bo‘lib “u qarzdor”, “Credit” so‘zi esa “ishondi” degan ma’noni bildiradi.
Debet “Schyot nomi yoki raqami” Kredit

“Schyotlarda mol-mulk va uning manbasining hisobot davri boshi hamda oxiridagi holati aks ettiriladi. Schyotlarga hisobot davrining boshiga ma’lumotlari buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismlari moddalaridan olib yoziladi. Ushbu ma’lumotlar qoldiq yoki saldo deb ataladi. Ayrim hollarda ba’zi bir schyotlarda saldo bo‘lmasligi ham mumkin. Debet va kreditda aktiv yoki passsivlarning tarkibidagi o‘zgarishlar aks ettiriladi. Hisobot davri ichida schyotning debet qismida yozilgan summalar debet oborot, kredit qismiga yozilgan summalarini kredit oborot deb ataladi.”¹⁰

Korxona faoliyati yoppasiga, uzluksiz hisob qilib borilar ekan, korxona barcha mulkini qo‘rganib, ularni xususiyatlarini yaxshilab anglab etmoq kerakdir. Korxona mulklari hisobi to‘liq yuritilar ekan, hisob ishlarini osonlashtirish, oqilona tashkil etish maqsadida schetlar rejasi ishlab chiqilgandir. SHuni nazarda tutmoq kerakki, buxgalteriya hisobi milliy standarti ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi zaruriy xol bo‘lganidek, schetlar yangi rejasini ishlab chiqish ham zarur bo‘lib qoldi va bu schetlar yangi rejasi kelgusida korxonalar moliya xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobida qo‘llanilishi nazarda tutilmoqda.
Schetlar rejasi 4 qism va 9 bo‘limdan iborat. Schetlar rejasining qismlari quyidagilardir:
1-qism. Uzoq muddatli aktivlar.
2-qism. Joriy aktivlar.
3-qism. Majburiyatlar.
4-qism. Xususiy kapital (mulk).
5- qism. Moliyaviy natijalarni shakllanishi va ishlatilishi.
6- qism. Balansdan tashkari schetlar.
Schetlar rejasidagi bo‘limlar quyidagicha nomlangan:
1-bo‘lim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar.
2-bo‘lim. Tovar-moddiy zahiralari.
3-bo‘lim. Kelgusi davr sarflari va muddati uzaytirilgan sarflarning joriy qismi.
4-bo‘lim. Olinadigan schetlar.
5-bo‘lim. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy aktivlar.
6-bo‘lim. Joriy majburiyatlar.
7-bo‘lim. Uzoq muddatldi majburiyatlar
8-bo‘lim. Kapital (mulk), foyda va zahiralar
9-bo‘lim. Daromad va xarajatlar
Schetlar rejasini bilish nafaqat buxgalterlar, balki auditorlar, soliqchilar qisman tashqi foydalanuvchilar (aksiyadorlar, ta’sischilar) uchun ham kerakdir.
Schetlarning tuzilishi.
Schetlar tuzilishiga ko‘ra ikkiga ajratiladi:

1. 
   Aktiv schetlar – xo‘jalik mablag‘larini aks ettiruvchi schetlar.
   

1. 
   Passiv schetlar – xo‘jalik mablag‘larini tashkil topish manbalarini aks ettiruvchi schetlar.
   

Aktiv va Passiv schetlarini tuzilishi qo‘yidagi sxema orqali aks ettiriladi.


D t Aktiv K t Dt Passiv Kt

+ - - +

YUqorida ko‘rinib turganidek, xar ikkala turdagi schetlarning ham debet va kredit tomonlari mavjud. Farq shundaki, aktiv schetlarning debetida ko‘payish, kredit schetlarda esa kamayish aks ettiriladi.
Passiv schetlarda esa aksincha, debet tomonida kamayish kredit tomonida esa kupayish aks ettiriladi.
Ma’lumki, schetlar oy boshiga ochiladi. Bu vaqtda mablag‘ va ular manbalari mavjud bo‘lib, ular oy boshiga qoldiq deb ataladi.
Oy davomida xo‘jalik jarayoni natijasida mablag‘lar va ular manbalari xarakati(kupayishi, kamayishi) oborot deyilib, ularni debet yoki kredit tomondaligiga kura, debet oborot kredit oborot deb ataladi.
Aktiv schetlarda debet oborot oy davomida mablag‘lar kirishini, kredit oboroti esa, mablag‘lar oy davomida kamayishini bildiradi.
Passiv schetlardagi debet oborot oy davomida mablag‘ tashkil topish manbasi kamayishini, kredit oborot esa oy davomidagi manba ko‘payishini bildiradi.
Aktiv schetlardagi oy oxiriga qoldiqni aniqlash uchun, oy boshiga qoldiq summaga debet oborot summasini qo‘shib, kredit oborot summasini ayirish orqali topiladi: Do_k= D_bk+D_ob-K_ob
Bu erda,

D_ok- Debet oxirgi qoldiq .

D_ob- debet oborot.
D_bk- Debet boshlang‘ich qoldiq.
K_ob- kredit oborot.