|
NAZORAT savollari
Eng qadimgi ilmiy bilimlarning vujudga kelishiga nimalar sabab bo’ldi?
Ijtimoiy-iktisodiy davrlashtirish nimaga asoslanadi?
Antik davrlashtirishni sharhlab bering.
Qolgan tipdagi davrlashtirishlarni taqqoslang.
Qaysi tipdagi davrlashtirishni ma’qul deb topasiz? Qanday davrlashtirishni taklif kilasiz ?
Yunon- Rim faylasuflarining fanga qo’shgan hissalari.
2-asosiy savol bayoni:
Temir davrining boshlanishi o’z vaqtiga ko’ra “antik” deb atalgan madaniyatning vujudga kelishi bilan bir vaqtga to’g’ri keldi. “Antik” so’zi “qadimgi” ma’noni anglatib, yangi shakllanayotgan shaharlar bu madaniyat markazlariga aylandilar. Ayni paytda yunon koloniyalari joylashgan hududlarning tobora kengayib borishi bu madaniyatning oykumenaning katta qismiga tarqalishiga sabab bo’ldi.
II ming yillik oxirida O’rta er dengizining sharqiy sohilidagi finikiyaliklarning savdo shahar-davlatlarida 22 harfdan iborat yozuv paydo bo’lgan edi. Yunonlar finikiyaliklar yozuvi asosida 24 harfdan iborat o’z yozuvlarini yaratib, bunda har bir harfga biror unli yoki undosh tovush to’g’ri kelgan.
Antik davrda fan va madaniyat, san’at va adabiyotning yuqori darajada rivojlanganligini ko’rishimiz mumkin. Bu o’rinda, eng avvalo, yunonlarda falsafiy tafakkurining rivojiga e’tibor qaratish lozim. VIII-VI asrlarda kishilar dunyoqarashi avvalgi diniy aqidalar bilan cheklanganlik holatidan chiqib, olamning tuzilishini ilmiy jihatdan asoslab berish harakatlari boshlandi. Bu o’rinda miletlik Gekatey, Kichik Osiyolik Ksenofont, miletlik Fales, Anaksimandr, Anaksimen, Pifagor, efeslik Geraklit kabi faylasuflarning fikrlari e’tiborga molik. Xususan, Gekatey bilan Ksenofan aslida xudolarning mavjudligiga shubha bilan qaray boshladilar. Fales dunyoning asosini suv, Anaksimandr “apeyron” (cheksizlik), Anaksimen havo, Pifagor esa sonlarning o’zaro muvofiqligida, deb bildi. Geraklit esa, olamning asosini moddalarning doimiy harakati va qarama-qarshiligida, deb biladi.
Yunon madaniyatining yuqori cho’qqisi mil. av. V asrga to’g’ri keladi. Polislarda iqtisodiy hayotning yuksalishi, demos erkinliklarining kengayishi ilm-fan va madaniyatning rivojiga ham sharoit yaratdi. Ayniqsa, falsafa, tibbiyot va tarix ilmlarida oldinga siljish ko’zga tashlanadi. Bu davr falsafiy fikrini rivojida Gorgiy, Suqrot, Demokritlarning xizmati katta. Gorgiy va Suqrot bu davrda vujudga kelgan “sofizm” (yunon. “sofos” – “donishmand”) harakati vakillari edilar. Suqrot falsafada insonning o’zini anglash harakatini boshlab berdi. Demokrit esa inqilobiy “atomistik nazariya”ni, ya’ni butun borliq atomlardan iboratligi g’oyasini ilgari surdi.
Tibbiyot sohasi ham ancha tez rivojlanib, VI asrdayoq Kroton polisida Demoked tibbiyot maktabi shakllangan edi. Demokedning shogirdi Alkmeon esa odam va hayvonlarning ichki organlarini o’rganib, tibbiyotda magiya bilan bog’liq davolash usullarini ikkinchi darajaga tushirib yubordi. Lekin, Kosa orolidan bo’lgan tabib Gippokrat dunyoda birinchi bo’lib, ilmiy meditsinaga asos soldi. U tibbiyot xudosi Asklepiy “asos solgan” Asklepiadlar xonadoni vakili bo’lib, o’z tibbiyot maktabiga asos soldi. Gippokrat bemorga taxshis qo’yishda alohida kasallik belgilariga emas, balki organizmning umumiy holatiga e’tibor bergan. Shu bilan birga tabiblar kasb etikasi qoidalarini ishlab chiqdi.
Tabiiy fanlar rivoji o’z navbatida ijtimoiy soha fanlari rivojiga ham turtki berdi. Yunonistonda bu davrda falsafa bilan birga tarix ilmi ham rivojlandi. Tarix, ya’ni yunoncha “istoriya” so’zi aslida “so’rab bilish”, “mohiyatiga etish” ma’nolarini anglatib, faylasuflar tomonidan “tadqiqot”ni belgilash uchun ifodalangan. Ayni paytda ular yozma hujjatlar asosida qadimgi va o’z davrlarida yashab turgan xalqlar, kishilar hayoti va turmushi haqida ma’lumotlar berganlar. Dastlabki tarixchilar Miletda paydo bo’lgan. Anaksimandr dastlabki globus va dunyoning ilk geografik xaritasini yaratdi. Uning shogirdi Gekatey esa bu xaritani dunyo xalqlari to’g’risidagi konkret ma’lumotlar bilan boyitdi. O’zining “Genealogiya” asarida esa Gekatey yunon afsonalarini ratsional tahlil qilib, ulardan aniq faktlarni ajratib olishga intilgan. Biroq, yunonlar dastlabki tarixchi sifatida Kichik Osiyolik Gerodotni tan oladilar. Garchi, Gerodotning “Tarix” asari ilmiylikda Gekatey asarlaridan ortda qolsa-da, ammo o’zining badiiy shakli va dunyoqarash kengligi jihatidan undan ustun turadi. Gerodot yunon-fors urushi voqealarini tasvirlash bilan birga uning ishtirokchilari ruhiyatini ham tushuntirishga intilgan. Ya’ni Gerodot tarixining maqsadi – voqeliklarni aniq keltirib o’tishgina emas, balki ularni badiiy va falsafiy jihatdan tahlil qilish hamdir. Peloponnes urushini tasvirlab bergan afinalik tarixchi Fukidid esa siyosiy-harbiy voqeliklarni tasvirlab, alohida tarixiy shaxslarning o’z harakatlaridan ko’zlagan maqsadlarini ham keltirib o’tgan. Ayni paytda u voqeliklarni xudolar irodasi bilan emas, alohida shaxslarning manfaatlari bilan asoslashga intildi.
Fanning keyingi rivojida Platon, Antisfen, Diogen kabi faylasuflar katta hissa qo’shdilar. Ammo antik davr ilm-fani to’g’risida gap ketar ekan, Aristotelning fan rivojiga qo’shgan hissasiga alohida to’xtalib o’tish lozim. Afina yaqinidagi Stagir shahrida tug’ilgan Aristotel Afinadagi Platon akademiyasida 18 yil davomida tahsil olib, mil. av. 335 yilda Afinada o’zining “Likey” maktabiga asos soldi. Aristotel falsafa fani tarkibidan mantiq, fizika, biologiya, ritorika, she’riyat, siyosat, tarix, psixologiya kabi mustaqil fanlarning ajralib chiqishi va rivojida katta rol o’ynagan. Aristotel tabiat va tirik mavjudotlarni tushuntirishga harakat qilgan.
Shu bilan birga tarix ilmi rivojlanishi ham davom etib, Ksenofont, Feopomp va Polibiy kabi tarixchilar tarixning ilmiy rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
