Fan tarixi

2. Ulug'bekning ilmiy va madaniy merosi.

Mirzo Ulug'bekdan jahon fani va madaniyati rivojiga muhim hissa bo'lib qo'shilgan ilmiy va madaniy meros qolgan. Shulardan biri “Ziji jadidi Kuragoniy” deb nomlangan astronomik jadval hisoblanadi.

Ulug'bek tibbiyot va musiqa bilan qiziqqan, she'rlar ham yozgan. Alisher Navoyining “Majolis un-nafois” va Abu Toxirxojaning “Samariya” asarlarida uning she'rlaridan namunalar keltiriladi. Uning davrida ko'pgina asarlar arab va fors tilidan eski o'zbek tiliga tarjima qilingan. Ulug'bek tashkil etgan boy kutubxonada turli fanlarga oid 15000 dan ortiq tomli kitob bo'lgan.

Ulug'bek yunon olimlaridan Aflotun, Arastu, Gipparx, Ptolemeylarning klassik asarlari bilan tanish bo'lgan va o'z vatandoshlari Ahmad Farg'oniy, Beruniy, Ibn Sino, Xorazmiy kabi olimlarning asarlarini yaxshi o'rgangan. Samarqanddagi Ulug'bek madrasasi (142 oy) faqat oliy uquv yurtigina emas, rasadxona bilan birga olganda o'sha davrning akademiyasi ham edi. Zamonasining mashhur olimi, Ulug'bekning ustozi, matematik va astronom Qozizoda Rumiy madrasa muallimlaridan biri bo'lgan. Ulug'bekning o'zi ham astronomiyadan dars bergan, G'iyosiddin Jamshid Koshiy, Muyniddin, Mansur Koshiy, Muhammad Birjoniy Ulug'bek maktabining taniqli astronomlari edilar. Ulug'bek olib borgan ilmiy ishlarida unga yaqindan yordam bergan shogirdlaridan biri Ali Qushchidir.

Samarqanddagi XV me'morchilikning nodir namunalaridan biri Ulug'bek rasadxonasidir. Bu inshoot Ulug'bek farmoyishi bilan 1428-29 yillarda Kuhak (Cho'ponota) tepaligida Obirahmat arig'i buyida bunyod etilgan.Rasadxona silindr shaklida uch qavatli, balandligi 30,4 metrdan iborat ulkan bino. Rasadxona o'rta asrlarda asbob-uskunasi jihatidan ham beqiyos bo'lgan. Sharq astronomiyasida muhim ahamiyatga ega bo'lgan “Ziji jadidi Kuragoniy” asari ham shu yerda yaratilgan.

Boburning yozishicha, Ulug'bek rasadxonasining sirti qoshin va chiroyli bezaklar bilan bezatilgan. Uning katta zallari katta–kichik xonalari bo'lgan rasadxona ichiga o'rnatilgan katta asbob yordamida quyosh, oy, sayyora va yulduzlar katta aniqlik bilan o'rganilgan. Rasadxonada kutubxona ham bo'lgan, ichki devorda osmon tasviri, yulduzlar xaritasi, tog'-dengiz va mamlakatlar, shuningdek Yer shari tasviri ishlagan. Ulug'bek o'ldirilgach, rasadxona vayron qilingan.

3.