Fan tarixi

Mirzo Ulug'bekning “Ziji jadidi Kuragoniy” asari

Samarqand munajjimlari va ularning g'amxo'r, mohir yetakchisi bo'lgan Mirzo Ulug'bek falakiyot fanining taraqqiyotga salmoqli hissa qo'shdi. Uning “Ziji jadidi Kuragoniy” asari astronomiya ilmi tarixida alohida o'rin tutadi va u o'rta asr falakiyot fanining durdonasi hisoblanadi.

“Ziji jadidi Kuragoniy” avvalambor Mirzo Ulug'bek bosh qosh bo'lgan Samarqand rasadxonasining ko'p yillik mehnati samarasi Sharq klassik astronomiyasining nazariy va amaliy masalalarini o'zida mujassamlashtirgan, uni yangi dalilu-isbotlar bilan boyitgan shoh asardir.

“Ziji jadidi Kuragoniy” asosan ikki qismdan: katta muqaddima va 1018 ta sobita yulduzlarning o'rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. Muqaddimaning o'zi to'rtta mustaqil qismga bo'lingan. Ular:

Birinchi qismi yetti bobdan iborat. “Tarix, ya'ni xronologiyaning ma'rifati” deb nomlanadi. Astronomiyaning muhim poydevorlaridan hisoblangan sana yoki yil hisobi, boshqacha so'z bilan aytganda yunonlar, arablar, eronliklar hamda uyg'urlar qabul qilgan yil hisoblash usullari, ularning milliy bayramlari, shuningdek bu sanalarni kelib chiqishi masalalari bayon etiladi.

Ikkinchi qismi “Vaqtlar va unga taalluqli narsalar” deb nomlangan. Bu qism 22 bobdan iborat. Osmon burjlarining og'ishi, hatti-ustivonning chiqish o'rni, yulduzlarning chiqishi va botish joylari, nisfan-nahor soatining rasad o'rni bo'lmish Samarqand kengligi nisbati; Shusha, Kayravon, Urmiya, Naxichevvon, Bulg'or, Madonin, Bagdod, Basra, Kozerun, Istahr, Hamadon, Ray, Doigon, Badhiz, Saraxs, Marv, Balx, Buxoro, O'sh, Qashg'ar, Chin, Beshbaliq, Qoraqurum, Samarqand, Tabriz, Usrushona, Xo'jand, Axsikat, Shosh, Tibat, Kashmir kabi shaharlarning (hammasi bo'lib 638 ta joy) koordinatalari, yetti iqlim va uning ma'rifati singari masalalar haqida gap ketadi.

Uchinchi qismi 13 bobni o'z ichiga oladi va “Yulduzlarning ravshanligi va o'rni” deb ataladi. Unda Yulduz va sayyoralarning quyosh atrofidagi haraqati zo'r bilim va mahorat bilan sharhlanadi.