Fan: Mehnat ta’limi (o‘g‘il bolalar)

Yangi mavzu bayoni:

Rangli metallar va ularning qotishmalarining mexanik xossalari
Siz 5-sinfda metallarning umumiy xususiyatlari haqida, 6-sinfda esa qora metal qotishmalari haqida ma’lumotga ega bo‘ldingiz. Endi esa rangli metallar va ularning qotishmalari bilan tanishasiz. Rangli metallar qatoriga alyumin, mis, rux, qo‘rg‘oshin, nikel kobalt va boshqalar kiradi. Zamonaviy mashinasozlikda ulardan foydalanish sohasi juda keng. Rangli metallarning ayrim xossalari cho‘yan va po‘latdan ustun turadi. Rangli metallardan asosan qotishmalar ko‘rinishida foydalaniladi. Alyuminiy tabiatda alyumin eng ko‘p tarqalgan bo‘lib u kislorod va kremniydan keyingi o‘rinda turadi. U kumushsimon ko‘k rangga ega, plastik; zangbardosh, a’lo darajada elektr o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Zichligi kam, yaxshi presslanadi, cho‘kichlanadi, shtampovkalanadi, qirqiladi va elektr toki hamda issiqlikni yaxshi o‘tkazadi. Alyumin va qotishmalaridan mashinasozlikda, xususan samolyotsozlikda, asbobsozlik va elektr sanoatida keng foydalaniladi. Alyumin yaxshi prokatlanish va shtamplanish xususiyatiga ega. U cho‘yan va po‘latdan uch marta yengil. Tabiatda alyumin sof holatda uchramaydi, ammo u 250 dan ortiq elementlar bilan birikkan holda uchraydi. Alyumin qotishmasi – silumin va duralyumin mashinasozlikda eng ko‘p tarqalgan rangli metalldir. Mis nisbatan zichroq, qizg‘ish rangli metall bo‘lib, u cho‘ziluvchanlik, plastiklik, yuqori koeffitsiyentli ishqalanish, issiqlik va elsktr tokini yaxshi o‘tkazish xossalariga ega. Shuning uchun undan elektr similari, radiator quvurlari, polosalar, tasmalar, quvurlar va suv bosimini o‘lchovi asboblar, armaturalar, podshipniklar va boshqalar yasaladi. Sanoatda misning rux, qalayi alyumin, kremniy va boshqa elementlar bilan qotishmalaridan keng foydalaniladi. Mis asosan latun va bronza qotishmalari holida ishlatiladi. Qalay – kumushsimon-oq metalldir. Sof qalay juda yumshoq va tayoqcha shaklida quyilgan bo‘ladi, buklansa, qirsillaydi. Boshqa metallar bilan qotishgan qalay qirsillamaydi. Qalaydan po‘lat listini himoyalovchi qoplama sifatida foydalaniladi (oq tunukaga qarang) va undan qalayli bronzalar, yumshoq kavsharlar hamda qotishmalar tayyorlanadi. Rux – o‘rtacha qattiqlikdagi, ko‘kimtir kumushsimon rangli yaltiroq metall bo‘lib, sindirilsa, yaltiroq kristallari ko‘rinadi. Ochiq havoda saqlanganda xiralashib, yupqa, lekin zich oksid pardasi hosil qiladi, bu parda metalni oksidlanishdan saqlaydi. Ruxdan po‘lat listini himoyalovchi qoplama sifatida va qotishmalar hamda kavsharlar tayyorlashda ishlatiladi. Qo‘rg‘oshin plastikligi va quyish xossalari yuqori bo‘lgan ko‘kimtir kulrang yumshoq metaldir. Metal havodagi kislorod bilan reaktsiyaga kirishganda sirtida qo‘rg‘oshin oksidi plenkasi hosil bo‘lib, qo‘rg‘oshinning oksidlanishiga to‘sqinlik qiladi. Rangli metal qotishmalaridan bronza, latun va dyuralyuminiy eng ko‘p qo‘llanadi. Bronza – misga qalay, alyuminiy va boshha elementlarni qo‘shishdan hosil bo‘lgan sarg‘ish-qizil qotishmadir. U g‘oyat mustahkamligi, Yemirilishga chidamliligi bilan ajralib turadi. Bronzadan badiiy buyumlar quyiladi, sanitariya texnikasi arma-turalari, truboprovodlar, ishqalanish sharoitida ishlaydigan detallar tayyorlanadi. Latun – mis bilan ruxning sariq rangli qotishmasidir. U juda qattiq, cho‘ziluvchan, Yemirilishga chidamli bo‘ladi. Latun listlar, simlar, olti qirrali prokat ko‘rinishida ishlab chiqariladi va ko‘proq namgarchilik sharoitida ishlaydigan detallar tayyorlashda qo‘llanadi. Dyuralyuminiy – alyuminiy bilan mis, rux, magniy va boshqa metallarning kumushsimon qotishmasidir. U Yemirilishga o‘ta chidamliligi bilan farqlanadi va ishlov berish uchun qulaydir. Dyuralyuminiy aviasozlikda, mashinasozlik va Yengil hamda mustahkam konstruktsiyalarni talab qiladigan qurilishda keng qo‘llanadi.

4.