Fan : Fizika Sinf

Neytronning ochilishi
Rasm: https://onlinemektep.org/upload/online_mektep/lesson/a47e32134635aadb1cb3b5d6462c3f76/4.png?v1619587767196

3-rasm: Jeyms Chedvik
Fizika fani bo’yicha Nobel mukofoti sovrindori. 1935- yil.

1932 yilda yadro fizikasi uchun eng muhim voqea sodir bo'ldi. Rezerfordning shogirdi va izdoshi Jeyms Chedvik berilliy nishonini alfa zarralari bilan bombardimon qildi. Ammo protonlar paydo bo'lmadi. Boshqa tomondan, qalinligi 10 sm dan ortiq bo'lgan qo'rg'oshin plitalarini yengib o'tishga qodir bo'lgan noma'lum nurlanish aniqlandi. Bundan tashqari, berilliy nurlanish yo'liga parafin plitasi o'rnatilsa, bu nurlanishning ionlashtiruvchi xususiyatlari sezilarli darajada oshadi. Vilson kamerasi ko'p sonli protonlarni qayd etdi. J.Chedvik Vilson kamerasida berilliy nurlanishiga duchor bo'lgan azot atomlari yadrolarining izlarini kuzatdi.

Rasm:
https://onlinemektep.org/upload/online_mektep/lesson/a47e32134635aadb1cb3b5d6462c3f76/14.svg?v1619587767195

4-rasm. J.Chedvik tajribasining sxemasi

Rasm tarjimasi: источник альфа-частиц(полоний)-alfa zarrachalarining manbai (Poloniy), бериллий-berilliy, парафин-parafin, регистратор-qayd qiluvchi qurilma, ионизационная камера-ionlashtiruvchi kamera.

Tajriba tahlili shuni ko'rsatdiki, alfa zarralari ta'sirida elektr zaryadiga ega bo'lmagan berilliydan massiv zarracha uchib chiqadi, chunki u o'zi gaz ionlanishiga olib kelmaydi va yuqori singish xususiyatiga ega. Chedvik impulsning saqlanish qonunidan foydalanib, bu zarrachaning massasini aniqladi. Ma'lum bo'lishicha, u protonnikiga deyarli o'xshaydi. Bu zarracha neytron deb ataladi. 1935-yilda u neytronni kashf etgani uchun Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi.

Video:https://bilimland.kz/ru/courses/physics-ru/kvantovaya-fizika/fizika-atomnogo-yadra/lesson/yadernye-reakczii-czepnaya-reakcziya

Video tarjimasi: Uglerod 14 ning atomi radioaktiv parchalanish natijasida azot atomiga aylanadi. Atmosferada atom azotlari fazoviy nurlardan kelayotgan neytronlar bilan bombardimonga uchrashi natijasida uglerod 14 atomiga aylanadi. Shu sababli uglerod 14 tabiatda ro’y beradigan o’zgarishlarga chidamli bo’lmay, assimilyatsiya jarayonida uglerod 14 o’simliklar tomonidan karbonat angidrid sifatida radioaktiv bo’lmagan uglerod bilan birga yutiladi. Natijada u yeguliklar orqali insonlar va hayvonlar organizmiga singadi. Iste’mol qilish yoki, nafas olish jarayonida organizmdagi uglerod 14 ning kontsentratsiyasi o’zgarmaydi. Organizm yashashdan to’xtagandan so’ng, bu organizm uglerod 14 bilan to’ldirib borilmaydi. Radioaktiv parchalanish natijasida uning kontsentratsiyasi kamayadi. Jasaddan chiquvchi uglerod 14 izotopining miqdori bilan tirik organizmdagi uglerod 14 izotopinig miqdorini solishtirib va yarim yemirilish davrini hisoblagan holda, qoldiqlarning yoshini aniqlash mumkin. Bu jarayon uglerod yordamida tanishish deb ataladi. Shu yo’l bilan avval tirk organizm bo’lgan jismlarning masalan, suyaklar, chig’anoqlar, daraht bo’laklari va o’simliklar yoshlarini aniqlash mumkin.