Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi. Reja

Kuzanskiy bilishning predmeti haqida «Ruhiy va hissiy ko’rish uchun faqat bitta ob’ekt bor. Ularning birinchisi ruhiy ko’rishdir, o’zida u qanday mavjudligini ko’radi, ikkinchisi esa, hissiy ko’rish- belgilar orqali qanday bilishni ko’radi. Yagona ob’ekt- bu imkoniyatning o’zi», - deb yozadi. Demak, bilishning yakka yo’li xudo. Hissiy qabul qilinadigan dunyo bilan ajralmas birlikda, deb talqin qilinadigan xudo. Hissiy bilish qobiliyati «qandaydir hissiy predmet»ga qaratiladi. Shu bilan birga u shunday ob’ektni faqat sezgiga ma’lum bo’lgan belgilar orqali biladi. Kuzanskiyning bu mulohazalari mohiyat va hodisa munosabatlari masalasini ham o’z ichiga oladi. Uning fikricha, aqliy-ratsionalistik bilish orqali narsalarning mohiyati anglanadi. Bu mohiyat, Kuzanskiy iborasicha, «o’zicha imkoniyat»ga, xudoga mos keladi. Narsalarning mohiyati - bu qarama-qarshiliklar mos keladigan cheksizlik bo’lganligi uchun, bilish jarayoni bu mos kelishlikni yoritib berishdan iborat. Bu cheklangan narsalarni bilishdan ularning cheksiz mohiyatini bilishga qarab, ko’tarilib boruvchi jarayondir.
Falsafa va fan rivojlanishiga katta hissa qo’shgan Uyg’onish davrining mutafakkirlaridan yana biri polyak olimi Nikolay Kopernik (1473-1543)dir. Ma’lumki, fan tarixida Kopernik o’zining fanda tub to’ntarish yasagan geliotsentrik ta’limoti bilan mashhur bo’lgan. Uning ta’limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan Quyosh va yulduzlarning harakati aslida yerning o’z o’qi atrofida kundalik aylanishidan va Quyosh atrofida yillik aylanishidan iborat. Sayyoramizning markazi yer emas, quyoshdir. Uning bu ta’limoti 1543 yilda bosilib chiqqan «Osmoniy sayyoralarning harakati haqida» kitobida bayon qilinadi. U teotsentrik nazariyani inkor qilib, qadimda Aristarx Samosskiy tomonidan ilgari surilgan fikrni asoslab berdi. U o’z ta’limotini asoslash va Ptolomey ta’limotini rad qilishda falsafiy tafakkurga suyanadi. U hissiy bilishning rolini ilmiy talqin qiladi va tor empirizmning cheklanganligani ko’rsatadi. Uning fikricha, Ptolomeyning xatosi shundaki, u ehtimoliy xarakterga ega narsani haqiqiy narsa deb o’ylagan. Agar haqiqatan ham yer harakat qilsa, yerdaga odamga undan tashqaridagi hamma kosmik jismlar shunday tezlikda qarama-qarshi tomonga qarab harakat qilishi kerak edi. Ptolomey xuddi shunday ehtimol bo’lgan harakatni haqiqiy harakat deb tushungan va yer koinot markazida, harakatsiz, deydi. Haqiqiy va ehtimol bo’lib ko’ringan harakatni bir-biridan ajratish zarurligi tufayli Kopernik ko’rsatadiki, haqiqiy yillik harakat quyoshga emas, yerga oid. U shunday deydi: «Quyosh harakati bo’lib ko’ringan narsa uning harakatidan emas, balki yer va uning sferalari harakatidan kelib chiqadi. U bilan birga biz boshqa har qanday sayyora kabi Quyosh atrofida aylanamiz. yer bir necha harakatga ega. Bizga ko’ringan sayyoralarning harakati ular harakatidan kelib chiqmaydi, balki yer harakatidan kelib chiqadi. Harakatning o’zi samoda juda ko’p ko’rinib turgan tengsizliklarni tushuntirishga kifoya».
Shunday qilib, ilohiyotga nisbatan zarba eng kerakli paytda berilgandi. Kopernikning buyuk kashfiyoti dunyoga ilohiyot ruhida qarashga zarba berib, tabiatshunosliklda inqilob yasadi. Ma’lumki, bu kashfiyot muqaddas kitobning dunyo tuzilishi haqidagi o’zgarmas, deb tanilgan ta’limotiga berilgan zarba edi. Agar yer olamning markazi emas, balki Quyosh atrofida aylanuvchi sayyoralarning biri bo’lsa, unda dunyoni, koinotni maqsadga muvofiq xudo tomonidan odamlar uchun yaratilganligi haqidagi ta’limot asossiz bo’lib qoladi.
Kopernik xizmatlaridan biri shundaki, bevosita ko’rinib turgan narsa hamma vaqt haqiqat bo’lavermaydi. Kopernik bu bilan ilmiy bilish nazariyasini ishlab chiqishga yangicha turtki berdi. Uning nomi fan va falsafa tarixiga haqiqiy ijodkor olim sifatida muhrlandi. Butun o’rta asr reaksiya namoyondalari, birinchi navbatda papa «Kopernik kufriga» qarshi hujumga o’tdi. Uning kitobi kufrona asar hisoblanib, ta’qiq qilingan kitoblar ro’yxatiga kiritildi. Protestantlar ham geliotsentrik nazariyani tan olmadilar.
Kopernikning geliotsentrik nazariyasidan chuqur ilmiy xulosalar chiqargan mutafakkirlardan biri italiyalik Jordano Bruno (1548-1600)dir. 15 yoshida u dominikan monaxi edi. O’zining ilgor fikrlari uchun Bruno dahriylikda ayblanadi va cherkovdan haydaladi. U Italiyadan qochishga majbur bo’ladi va uzoq vaqt Shveysariya, Fransiya, Angliya va Germaniyada quvg’inda yuradi. 1592-yilda Bruno Italiyaga qaytib keladi, lekin inkvizitsiya tomonidan ushlanib turmaga tashlanadi. Qiynoqlarga qaramasdan, u o’zining ta’limotidan voz kechmaydi, natijada 1660 yilning 17-fevralida u Rimda Gullar maydonida gulxanda yoqib o’ldiriladi. Uning asosiy asarlari: «Kul ustida ziyofat» «Sabab, boshlang’ich va yagona narsa haqida», «Koinot va dunyoning cheksizligi haqida», «Monadalar, sonlar va figuralar haqida», «G’alaba qilayotgan yirtqichning quvg’in qilinishi», «Pegas siri» va boshqalar. U tabiatshunoslik yutuqlariga asoslangan holda Kopernik ta’limotining ilmiy ahamiyatiga yuqori baho beradi. Shu bilan birga Aristotel fizikasini tanqid qilib, bir necha muhim kosmologik va astronomik g’oyalarni ilgari suradi. Masalan, u koinotning cheksizligi va dunyolarning sanoqsizligini ko’rsatadi, quyosh va yulduzlarning o’z o’qi atrofida aylanishi mumkin, degan farazni ilgari suradi. Moddiy dunyo va uning qonunlarining ob’ektivligini ko’rsatadi. Bruno geliotsentrik nazariyani himoya qilish va targ’ib qilish bilan cheklanib qolmadi. U tabiatshunoslik tajribalarini hisobga olib bir necha muhim nazariy xulosalar qiladiki, ular falsafani yanada boyitdi.