Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi. Reja

XV-XVI asrlardan fan tobora ilohiyot bilan o’z aloqasini uza boshlaydi. Asta sekin mustaqil rivojlanish yo’liga o’tib din, cherkovga qarshi chiqa boshlaydi. O’sha paytda jamiyatning ilg’or tabaqalari texnikaning nazariy asosi va diniy ideologiyaga qarshi kurashda qurol bo’lgan tabiatshunoslik rivojlanishidan manfaatdor edi. Chunki sanoatni rivojlantirish uchun fan kerak edi.
Uygonish davri madaniyati, mafkurasi va tafakkurining muhim tamoyil va an’analaridan biri-dunyoni teotsentrik (dunyo asosiga xudoni qo’yish) tushunishdan antropotsentrik (olamning asosiga odamni qo’yish) tushunishga o’tishdir. Bu jarayon murakkab, qarama-qarshi xarakterda bo’lib, u asta-sekinlik bilan turli shakllarda amalga oshgan.
Gumanizm insonning dunyodagi o’rni, mohiyati va vazifasi, borlig’ining mazmuni va maqsadi haqida o’ylay boshlashidan yuz beradi. Bu mulohazalar hamma vaqt aniq tarixiy va ijtimoiy sharoitlardan kelib chiqadi. Umuman, gumanizm ma’lum ijtimoiy va umummilliy manfaatlarni aks ettiradi. Uning mazmuni va maqsadi antik davr adabiyoti, san’ati, madaniyati va tillarini tarqatishdir.
Dante Alegeri (1265-1321) o’rta asrlarning so’nggi, yangi davrning birinchi shoiri sifatidagi ulkan siymodir. Dante o’zining gumanistik dunyoqarashini o’lmas asari «Komediya», «Ziyofat» va «Monarxiya» risolalarida bayon etgan. Uning adabiy va g’oyaviy ijodi bir butundir. Dante xristian dini aqidalarini o’zgarmas haqiqat, deb tan oladi. Lekin u ilohiy va insoniy munosabatlarni yangicha talqin qilardi. U bularning har ikkisini ham bir-biriga zid qo’ymaydi, balki ularni o’zaro birlikda deb biladi. Uningcha, xudoni insonning ijodiy kuchiga qarshi qo’ymaslik kerak. Inson ikki tomonlama: birinchidan, xudo tomondan, ikkinchidan, tabiat bilan sababiy bog’langan. Shunday qilib, insonni rohat-farog’atga ikki yo’l olib boradi: falsafiy «ta’lim» yoki inson tafakkuri va muqaddas ruhdan kelib chiquvchi «ma’naviy ta’lim». Insonda ilohiylikning mavjudligini tan olish, o’rta asr an’analaridan og’ish hisoblangan. Shuning uchun Dante Foma Akvinskiy tarafdorlari tomonidan tanqid qilingan. Dante gumanizmi tarkidunyochilik (asketizm)ga qarshi qaratilgan, inson kuchiga to’liq ishonch bilan sug’orilgan. Uningcha, inson o’z farovonligi uchun o’zi mas’ul. Bundagi hal qiluvchi omil boylik yoki meros qolgan nufuz emas, balki shaxsiy sifatlardir.