Falsafiy qonunlar va kategoriyalar

Zaruriyat  va  tasodif. 

Ob'ektiv  olamni  bilishda  zaruriyat  va  tasodif  kategoriyasi  muhim 

falsafiy-metodologik  ahamiyatga  ega.  Zaruriyat  -  narsa  va  hodisalarning  vujudga  kelishi, 

shakllanishi va rivojlanishini ta'minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar majmuasidir. Tasodif 

esa - zaruriyatning namoyon bo‘lish shaklidir. 

Shu  nuqtai  nazardan,  zaruriyatni  turkumlashtirganda,  uning  makon  va  zamondagi 

strukturaviy  tuzilishini  tashkil  qilgan  elementlarini  sistemali-strukturali  tahlil  qilish  lozim. 

Shuningdek, zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari tarzida tushunish lozim. Zaruriyat narsa va 

hodisalarning muqarrar rivojlanish qonuniyatdan kelib chiqadi hamda ob'ektiv sabablar tizimiga 

asoslanadi.  Masalan,  O‘zbekiston  mustaqillikka  erishgandan  keyin,  bozor  iqtisodiyoti 

munosabatlariga  o‘tishi  tarixiy  obe'ktiv  zaruriyatdir,  uning  «o‘zbek  modeli»  asosida  amalga 

oshirilishi  zaruriyatning  konkret  namoyon  bo‘lishidir.  Bunda  tasodif  «sub'ektivlashtirilgan» 

jarayon  sifatida  ko‘zga  tashlansa  ham,  ob'ektiv  hodisadir.  Chunki,  O‘zbekistonning  tarixiy, 

ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va  ma'naviy  rivojlanishining  milliy  xususiyatlari,  bozor 

munosabatlariga o‘tishning xarakterini belgilab beradi. 

Zaruriyatlar  tabiiy-tarixiy  rivojlanishning  ob'ektiv  qonuniyatlaridan  kelib  chiqib,  doimiy 

o‘zgarib  turadi.  Zaruriyatlarning  tasodiflar  tarzida  namoyon  bo‘lishi,  o‘z  navbatida,  boshqa 

hodisalar uchun zaruriyat maqomiga ega bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, zaruriyat va tasodif 

o‘rtasidagi bog‘lanishlar sabab-oqibat munosabatlari xarakteriga mos keladi. 

Zaruriyat va tasodif, kategoriyasiga boshqa kategoriyalar kabi, uni aniqlash va baholashga 

muayyan  sub'ekt  ehtiyojlari,  manfaatlari  nuqtai  nazaridan  yondashiladigan  bo‘lsa,  muqobil 

qarashlar vujudga keladi. Masalan, sobiq Ittifoqning parchalanib, mustaqil davlatlarning vujudga 

kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy hodisa deb baholanib, uning zaruriy, ob'ektiv 

qonuniy xarakteri inkor etilmoqda. Vaholanki, jamiyat taraqqiyotida hyech qanday imperiyaning 

abadiy  bo‘lmasligini  tarixiy  tajribalar  doimiy  isbotlab  kelgan.  Demak,  bunda  biz  zaruriyatni 

ko‘rib turibmiz. 

Zaruriyat  va  tasodifning  aloqadorligi,  bog‘lanishi  shundaki,  ular  bir-birisiz  mavjud  bo‘la 

olmaydi,  ya'ni  zaruriyatning  muqarrarligi  tasodifga  ham  xosdir.  Shuning  uchun  falsafiy 

---

 

18 

 

adabiyotlarda tasodiflarning muqarrarligi,  tarixiyligi,  sababiyligini, qonuniyligini inkor qiluvchi 

qarashlar g‘ayriilmiydir.