Falsafafanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli ma’ruza rejasi

Gotfrid Vilgelm Leybnits
(nemis olimi va faylasufi 1646-1716) substansiya 
tushunchasiga faol kuch yoki «tashabbuskorlik» tamoyilini kiritgan. O‘zining «Monadologiya» 
asarida u moddiy hodisalarni bo‘linmas, sodda ma'naviy birliklar – monadalarning namoyon 
bo‘lishi deb e'lon qilgan. Bo‘linmas monada ko‘lamlilik xususiyatiga ega emas va makonda 
joylashmaydi, chunki makon cheksiz darajada bo‘linuvchandir. Monada – faol kuchning 
nomoddiy, ma'naviy markazi. Monadalar umrboqiy va yo‘q bo‘lmasdir, ular tabiiy yo‘l bilan 
vujudga kelishi yoki halok bo‘lishi mumkin emas. Ular tashqi ta'sir ostida ham o‘zgarmaydi. Har 
qanday ayrim monada –jon va tananing birligi. Monada ma'naviy mohiyatining tashqi ifodasi 
sondir.
Faoliyat, harakat – monadaning xossasi. Leybnits tabiatni mexanika qonunlari bilangina 
tushuntirish mumkin emas, shu bois, maqsad tushunchasini ham kiritish lozim, deb hisoblaydi. 
Uning fikricha, har bir monada o‘zining barcha harakatlari asosi va ayni zamonda ularning 
maqsadidir. Jon – jismning maqsadi, ya'ni u erishishga harakat qiluvchi mo‘ljal.
Leybnits monadalarni uch toifaga ajratadi: hayot monadalari, jon monadalari va ruh 
monadalari. Shundan kelib chiqib u barcha murakkab substansiyalarni uch guruhga ajratadi: 
hayot monadalaridan noorganik tabiat vujudga keladi; jon monadalaridan hayvonlar yaraladi; 
ruh monadalaridan odamlar paydo bo‘ladi.
Leybnits falsafasida ratsionalizm va empirizmning uyg‘unligi namoyon bo‘ladi. «Inson 
aqli haqida yangi tajribalar» asarida u Lokkning ilgari sezgilarda mavjud bo‘lmagan narsa aqlda 
mavjud emas, aqlning o‘zi bundan mustasno, degan tezisini tanqid qiladi. Barcha haqiqatlarni u 
zaruriy haqiqatlar (aql haqiqatlari) va tasodifiy haqiqatlar (fakt haqiqatlari)ga ajratadi. Aql 
haqiqatlari qatoriga Leybnits substansiya, borliq, sabab, harakat, ayniyat tushunchalarini, mantiq 
tamoyillari, matematika tamoyillari va axloqiy tamoyillarni kiritadi. Uning fikricha, bu 
haqiqatlar manbai faqat aqldir.