|
antik falsafa – miloddan avvalgi - VI-III asrlar;
o’rta asr G’arb falsafasi milodiy -IV – XIVasrlar;
yaqin Sharq hamda Markaziy Osiyo Uyg’onish davri falsafasi - IX-XII asrlar;
g’arbiy Evropa Uyg’onish davri falsafasi - XIV-XVI asrlar;
yangi davr falsafasi - XVII- XIX asrlar;
eng yangi (hozirgi zamon) falsafasi - XX-XXI asrlar.
Falsafaning strukturasi. Falsafa o’z shakllanishi va rivojlanishining qadimgi davridayoq, tabiat, inson, jamiyat va ma’naviyatni, shuningdek sababiy bog’lanishlar, qonunlar va shu kabilarni bilish sohasida yuksak natijalarga erishdi va rasionallik nuqtai nazaridan odamlarning dunyo haqidagi umumiy tasavvuriga aylandi. Ammo olamning cheksiz darajada rang-barangligi va serqirraligi tufayli o’sha davrdayoq parchalanmagan falsafiy bilimlar va tasavvurlardan ayrim bo’limlar ajralib chiqa boshladi, vaqt o’tishi bilan rivojlanib, ancha aniq shakl-shamoyil kasb etdi va yangi bilimlar bilan to’ldirildi.
««Dunyo – inson» tizimidagi munosabatlarning rang-barangligi predmetli-amaliy, gnoseologik, akseologik, estetik, axloqiy va boshqa xil munosabatlar bilan belgilanadi. Quyidagilar falsafaning strukturasi hisoblanadi:
ontologiya – mavjudlik, borliq haqidagi bilim;
gnoseologiya (boshqa bir terminologiyaga ko’ra – epistemologiya) – bilish nazariyasi;
aksiologiya - qadriyatlar haqidagi ta’limot;
praksiologiya – borliqni o’zlashtirishga qaratilgan inson faoliyatini o’rganuvchi ta’limot;
ijtimoiy falsafa – jamiyat haqidagi ta’limot;
logika(mantiq) – tafakkur shakllari va qonunlari haqidagi ta’limot
etika – axloq haqidagi ta’limot;
estetika – nafasatshunoslik haqidagi ta’limot
falsafiy antropologiya – inson haqidagi ta’limot.
XIX asr oxiri va XX asr boshlaridan jins falsafasi (gender falsafsi), texnika falsafasi, ta’lim falsafasi va boshqalar paydo bo’ldi.
Dunyoqarash - inson ongi, bilishining zaruriy tarkibiy tuzilmasidir. Dunyoqarash nafaqat inson ongining shunchaki boshqa bir qator elementlaridan biri, balki, ularning murakaab o’zaro ta’siridir.Har bir kishining dunyoga nisbatan o’z qarashi, o’zi va o’zgalar, hayot va olam to’g’risidagi tasavvurlari, xulosalari bo’ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va xulosalar muayyan kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini belgilaydi. Shu ma’noda, dunyoqarash - insonning tevarak atrofini qurshab turgan voqelik to’g’risidagi, olamning mohiyati, tuzilishi, o’zining undagi o’rni haqidagi qarashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoqarash - olamni eng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir.
Dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Bu jihatdan har bir davrning, har bir avlodning, har bir ijtimoiy guruhning o’ziga xos dunyoqarashi mavjud. Shungako’ra dunyoqarash o’ziga xos alohida, maxsus va umumiy xususityalarga ega bo’ladi. Dunyoqarashning ijtimoiy o’z-o’zini anglash sifatidagi xususiyati shuki, u muhim hodisa va voqealarga kishilarning o’z hayotiy maqsad va manfaatlari asosida, ularning shaxsiy yoki ijtimoiy mavqelaridan kelib chiqqan holdagi munosabatlarining ifodalanishidir. Shunga ko’ra dunyoqarash insonning dunyoni kundalik ogda aks ettirishigina bo’lmay, balki uni qayta o’zlashtirishi natijasi sifatidagi bilimlari hamdir.
Dunyoqarashnig o’ziga xos maxsus xususiyati shuki, unda mifologiya, din, falsafa, fan, siyosat, huquq, san’at, axloq kabi ijtimoiy-ma’naviy faoliyatning maxsus bir shakli sifatida ham qaraladi.
Dunyoqarashning umumiy xususiyati shuki, u insonni va o’zini anglashi, tushunishi, bilishi va baholash ususli bo’lishi jihatdan uning har qanday moddiy va ma’naviy faoliyatida o’z ifodasini topadi.
Dunyoqarashning tarkibiga borliqning oddiy hissiy va aqliy in’ikosi sifatida hosil bo’lgan sezgi, idrok va tasavvurlardan tortib, nazariy tafakkurda mantiqiy jihatdan qayta ishlanib hosil bo’lgan mifologik, diniy, falsafiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, badiiy, va ilmiy bilimlar, nuqtai nazarlar, ishonch va e’tiqodlaning barchasi kiradi. Dunyoqarash, shu bilan birga, kishilarning kundalik turmushidagi oddiy hayotiy-amaliy malaka va ko’nikmalarini, ularning bilish va baholashga oid yo’l-yo’riqlari, ishonch va e’tiqodlari, niyat va maqsadalarini, ideal orzu va umidalrini, xullas, amlaiy va ilmiy bilimlarining jamini o’z ichiga oladi. Dunyoqarash o’z ichiga yana kishilardagi xurofiy, afsonaviy, g’ayri ilmiy nuqtai nazarlarni, salbiy, reaksion qarashlarni ham o’z ichiga oladi. Dunyoqarash yuqorida sanab o’tilganlarning oddiy yig’indisi bo’lmay, balki ularning mantiqiy birligidir.
Har bir kishi hayotiy faoliyati jaryonida ulg’ayib borishi bilan uning muayyan dunyoqarashi ham shakllanib, tarkib topa boshlaydi. Uning ma’lum bir barqaror shaklga kelishi bilan inson shaxs sifatida ko’rina boshlaydi. Aks holda shaxs bo’la olmaydi. Muayyan jamiyat doirasidagi dunyoqarashlar majmuasi uning e’tiqodini tashkil etadi.
E’tiqod – insonlar tomonidan faol qabul qilinadigan o’zlarining butun hayotiy intilishlari va ong tarziga mos bo’lgan qarashlar. Qisqacha aytadigan bo’lsak, muayyan maqsad, qalriyatga ishonch, shu asosda shakllangan inson dunyoqarashining eng barqaror elementidir. E’tiqodning shunday bir undaydigan yoki qo’zg’atadigan deymizmi kuchi borki, odamlar ba’zan o’z hayotini tahlikaga qo’yib, hattoki o’limga ham tik borishadi.
Dunyoqarash tushunchasiga qisqacha xotima berar ekanmiz, dunyoqarash insoniyatning o’tmishi, hozirgi va kelajakdagi hayoti sharoitlarini anglab olingan qadriyatlar tizimdan iboratdir. Jamiyat rivojlanib borar ekan insonning amaliy va nazariy bilish faoliyati, xullas, bir butun dunyoqarashi ham takomillashib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
