Falsafa ma’ruzalar matni

Ulug’bek (1394-1449) matematika va falakiyot sohasida barkamol ijod qilgan. Uning otasi, Amir Temurning o’g’li 
Shohruh Mirzo edi. Ulug’bek yoshligidan ilm bilan qiziqdi. unga taniqli olimlar Qozizoda Rumiy va G’iyosiddin 
Jamshid ustozlik qildilar. U garchi davlat arbobi bo’lsa ham, madaniyat va ilm-fan ravnaqiga ko’p kuchini sarfladi, 
matematika, astronomiya, geometriya, tarix, kimyo va boshqa sohalarda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Olimning 
dunyoqarashida Aflotun, Arastu, Ptolemey, Muhammad Xorazmiy, al-Farg’oniy, Forobiy, ibn Sino, Beruniy va 
boshqalarning asarlari muhim o’rin egalladi. 
Ulug’bekning ulkan ishlaridan biri uning Samarqandda, Ko’hak tepaligida, Obi Rahmat arig’ining bo’yida, 
rasadxona barpo etganligidir. Ushbu rasadxona qurilishi 1424 yilda boshlanib, 1429 yilda tugallandi. Olimning eng 
muhim asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy» deb ataladi. Undan tashqari, Ulug’bek matematikaga oid «Bir daraja sinusni 
aniqlash haqida risola», astronomiyaga bag’ishlangan «Risolayi Ulug’bek» va tarixga oid «To’rt ulus tarixi» kitoblarini 
yozdi. Ulug’bek mantiq ilmi, fiqhshunoslik, musiqa va adabiyot nazariyasini yaxshi bilar edi. Olimning «Ziji» ikki 
qism, muqaddima va 1118 yulduzning o’rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. 
Ulug’bek sayyoralarni o’rganishda turli uslublarni qo’llaydi, bular kuzatish, eksperiment, jonli mushohada, isbotlash, 
qiyoslash, induktsiya, deduktsiya va boshqalardir. Shuni aytish lozimki, Ulug’bek kuzatish va o’lchash asboblari 
takomillashmagan bo’lsa ham, quyosh va oy harakatlarini, ularning tutilishi va vaqtlarini to’g’ri hisoblab chiqdi. u o’z atrofiga 
qobiliyatli olimlarni to’pladi, o’zga mamlakatlardan iqtidorli olimlarni taklif etdi. 
Ana shunday olimlardan biri G’iyosiddin Jamshid al-Koshiy (1430 yilda vafot etgan) bo’lib, u yirik riyoziyotchi 
va falakiyotchidir. Uning asarlari «Miftoh ul-hisob» («Hisob kalidi»), «Risola al-muhitiya» («Doira haqida risola») va 
boshqalardir. XVI asrdan boshlab Evropa mamlakatlarida uning kashfiyotidan foydalana boshladilar. 
 
 

---

Tarixda Ali Qushchi nomi bilan mashhur bo’lgan Alouddin Ali ibn Muhammad Qushchi (1403-1474) 
Ulug’bekning shogirdidir. U ilmiy ishlarini falakiyot va riyoziyot sohasida olib bordi. Uning asarlari: «Arifmetika ilmi 
haqida risola», «Mantiq risolasi», «Astronomiyaga oid risola» va boshqalardir. 
Ali Qushchi «Astronomiyaga oid risola»sida Oy va Quyosh tutilishi qonuniyatlarini ilmiy asoslab berdi. Olim tabiat sirlari va 
uning qonuniyatlarini o’rgandi, jismlar harakati va ularning oddiydan murakkabga o’tishi to’g’risida o’z fikrini ilgari surdi. 
Umuman shuni ta’kidlash lozimki, Ulug’bek va u asos solgan astronomiya maktabi koinotdagi hodisalarni 
o’rganishda muxim rol o’ynadi, o’sha vaqtgacha fanga ma’lum bo’lmagan hodisalarni idrok qilib, inson aql-
zakovatining bilish imkoniyatlarini kengaytirdi, keyingi davrlarda yashagan olimlarga samarali ta’sir ko’rsatdi. 
Ulug’bekning astronomiya sohasidagi g’oyalarini Evropada XV1 asrdan boshlab Kopernik, Galiley va boshqalar 
rivojlantirdilar. 
Ulug’bek islom diniga chuqur e’tiqod qo’ygan, ilohiyot rivojiga munosib hissa qo’shgan, maktab va madrasalar 
qurishga e’tibor bergan jahonga mashhur olim edi. Lekin sobiq sho’rolar davrida uning tabiiy-ilmiy qarashlari islom 
diniga qarshi qaratildi, hatto uni ateist darajasiga ko’tarishga urinishlar ham bo’ldi. «Ulug’bek Mirzo — deb ta’kidlagan 
edi Alisher Navoiy, — donishmand podshoh edi. Kamoloti bag’oyat ko’p erdi». U XV asrning ikkinchi yarmidan 
boshlab Hirot madaniy va ilmiy markazga aylandi. Ayniqsa, Temuriylardan Xusayn Boyqaro hukmronligi davrida bu 
erda ilm-fan, adabiyot sohasida yuksalish yuz berdi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi jahonga mashhur 
mutafakkirlar etishib chiqdi. O’rta asr mumtoz adabiyotining vakili, ulug’ shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiy 
(1414-1492) dir. Jomiyni Navoiy ustoz deb hisoblar edi. uning qalamiga mansub asarlar «Nafahot ul-uns», «Hujjat ul-
asror», «Musiqa haqida risola», «Naqshi fusus», «Vohid atamasi haqida risola», «Haj qilish yo’llari haqida risola», 
«Bahoriston» va boshqalardir. 
Jomiyning eng yirik asari «Haft avrang» bo’lib, unga «Tuhfat ul-ahror», «Suhbat ul-abror», «Yusuf va Zulayxo», 
«Suhbat ul-asror», «Layli va Majnun», «Salamon va Absol», «Xiradnomayi iskandariy» dostonlari kiradi. 
Barcha musulmon mutafakkirlari kabi Jomiy ham xudo abadiy, mutlaq va dunyodagi hamma narsalarning 
sababchisidir, xudo mavjud bo’lganda, borliq yo’q edi, dunyo o’zining boshlang’ichini Ollohdan olgan, demak, xudo 
hamma narsaning yaratuvchisidir, deb hisoblaydi. Jomiyning falsafiy qarashlari uning insonparvarlik g’oyalari bilan 
chambarchas bog’lanib ketadi. Mutafakkirning ko’pgina asarlarida inson, adolat, muhabbat, ezgulik g’oyalari 
tasvirlanadi. 
Jomiy naqshbandiylik ta’limotiga e’tiqod qilib, uning nazariy va amaliy jihatlarini rivojlantiradi. So’fiy, uningcha, halol 
va pok bo’lishi, biror kasb-hunarni egallashi, qanoatli va olijanob bo’lishi, tamagirlikdan uzoq yurishi, nafsini jilovlashi lozim. 
Jomiy xudoni «go’zal ma’shuqa» sifatida tasvirlab insonning maqsadi uning vasliga etishdir, deydi. 
Jomiy o’zining ijtimoiy-siyosiy va ahloqiy qarashlarida mukammal jamiyat, adolatli shox to’g’risidagi orzu-
umidlarini ilgari surdi, tenglik, erkinlik, insof va diyonatga asoslangan davlat tuzumi to’g’risida so’z yuritdi. «Haft 
avrang»ga kirgan «Yusuf va Zulayxo», «Layli va Majnun», «Xiradnomayi iskandariy» dostonlarida ishq va muhabbat, 
do’stlik va birodarlik, mehr-shafqat, o’zaro yordam, bilimdonlik va boshqa insoniy qadriyatlarni tasvirladi. 
Jahon madaniyati ravnaqiga ulkan hissa qo’shgan siymolardan biri, ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Nizomiddin