Фалсафа қисқача изоҳли луғат

И. Каримов
ЭНГЕЛЬС ФРИДРИХ (1820 й. 28.11. да Бармен, Олмо-ниянинг Вупперталь шаҳрқда туғилган — 1895 й. 5.08 куни Лондонда вафот этган). У фабрикант оиласида таваллуд то-пиб, 14 ёшигача шаҳар мактабида, сўнгра 1834—1837 йил-ларда эса Эльберфельд гимназиясида ўқиган.
Энгельс 1839 йилда Гегель фалсафаси билан танишиб, унинг диалектик методи тарафдорларидан бирига айланди. 1841 йилда ҳарбий хизматни ўташ учун Берлинга келди ва ёш гегелчилар билан танишди. Л. Фейербахнинг «Христиан-ликнинг моҳияти» (1839) асарини мутолаа қилгандан сўнг, Фейербах таъсирига тушиб қолди. 1842 йидда Буюк Британия-га (отасининг Манчестердаги «Эрмен ва Энгельс» фабрика-сига ишга юборилган эди) кета туриб, Кёльн шаҳрида «Рейн газетаси» бош муҳаррири К. Маркс билан учрашди. Энгельс дунёқарашининг шаклланишида француз маърифатпарвар-ларининг асарлари катта аҳамиятга эга бўлди. У К. Марксдан иқтисодий қарашида бехабар ҳолда 1844 йилда <'Сиёсий иқти-сод танқидига доир очерклари»да ўзининг дастлабки иқтисо-дий таҳлилини эълон қилди.
1844 йилда Олмонияга қайтаётиб, 10 кун Парижда К.Маркс ҳузурида бўлганида, улардаги дунёқарашнинг ўзаро жуда яқин эка.нлиги маълум бўдди ва улар ҳамкорликда «Му-қаддас оила, танқидий танқидни танқид» асарини (1845 й.) ёздилар, 1846 йилда эса «олмон идеологияси» асарини қўлезма
Элемент
қолида тугатдилар. Ф. Энгельс XIX аср 40-йилларининг охир-ларига келиб мустақил «Олмонияда деҳқонлар уруши», (1850) «Коммунизм принциплари» каби ўша давр учун мухим ҳисоб-ланган асарларни ёзди. 1850 йштда (ноябрь) Э. яна Манчес-терга бориб «Эрмен ва Энгельс» фабрикасида ишлади ва моддий қийинчилккда яшаётган дўсти ва сафдоши К. Маркс оиласига мунтазам равишда ёрдам бериб турди. У. К. Марксга «Капитал»-ни ёзиб тугатиши учун имконият яратди.
1864 йилда Ишчиларнинг халқаро ўртоклик ташкилоти (1-интернационал) тузилиши билан мазкур ташкилотнинг раҳбарларидан бири сифатида фаолият кўрсата бошлади. 1870 йилда Лондонга бутунлай кўчиб келди ва халқаро ишчилар ҳаракатининг фаол ташкилотчиларидан бирига айланди. Ўша даврда Париж коммунаси ғоялари ва тажрибаларини амалга ошириш, турли мамлакатларда коммунистик ишчилар парти-ясини тузиш бошланган эди.
1873 йилда табиатшуносликиинг фалсафий масалаларини кенг ёритиш мақсадида «Табиат диалектикаси» асари учун ашё тўплашга киришди ва бу иш ўн йилга чўзилса-да, асар-ни тугата олмади. Лекин тўпланган ашеларнинг бир қисмдан кейинчалик «Анти-Дюринг» асарини ёзишда фойдаланди. Э. «Анти-Дюринг» асаридаги III бобни қайта баён қилиб бе-риш мақсадида «Социализмнинг утогшядан фанга тарақ-қийси» номли китобини (1880 й.) алоҳида нашрдан чиқар-ди.
Э. К. Маркс вафотидан кейин «Капитал»ни нашрга тайёр-лаш устида иш олиб борди. «Оила, хусусий мулк ва давлат-нинг келиб чиқиши» (1884) ва «Людвиг Фейербах ва олмон классик фалсафасининг охири» номли қатор асарларни ёзди.
Э. ўзининг XIX аср тўқсонинчи Йилларидаги фаолияти давомида Маркс томонидан ёзилган, лекян унинг ҳаёт чо-ғида чоп этишга улгурмаган, «Гота программасини танқид» (1891 й.) ва «Капитал»нинг II ва П1-жилдларини нашрга тайёрлади.
Маркс ва Энгельс томонидан яратилган таълимот, му-айян синф мафкурасига айлантирилиб, жамиятнинг барча аъзолари мазкур мафкура тазйиқига учраши қонунлашти-рилди, бундай ижтимоий тузумда шахс эркинлиги, инсон ҳуқуқларининг поймол қилиш миллий зулмга кенг йўл очиб бериш учун фойдаланилди.