«Фалсафа» фанидан тайёрланган ўқув–услубий мажмуа

Tafakkur to’g’risida bahs etadigan fanlar

Fanning nomi	Tafakkurning qaysi tomoni o’rganadi
Falsafa	Tafakkur rivojlanishning eng umumiy qonuniyatlarini o’rganadi.
Psixologiya	Tafakkurning ruhiy jarayon sifatida normativ rivojlanishi, uning individda namoyon bo’lish xususiyatlari va vazifalarini o’rganadi.
Mantiq Grammatika	Tafakkur qonunlari va shakllarini o’rganadi. Tafakkurning tilda ifodalanishini o’rganadi
Fiziologiya Tafakkurning tabiiy faoliyatining moddiy mexanizmini asosini – inson tekshiradi miya Mantiq ilmining yo’nalishlari
Yo’nalishlarning nomi	O’rganish obyekti
1. Klassik (ikki qiymatli) mantiq	Tafakkur shakllari va qonuniyatlari.Fikrning chin bo’lishi shartlari.
2. Noklassik mantiq: a) ko’p ma’noli mantiq b) intuitiv mantiq v) konstruktiv mantiq g) modal mantiq d) logisizm	Fikrning chinligini ikki va undan ortiq qiymatda (chin,xato,noaniq,qisman chin va h.k) o’rganadi.
3. Dialektik mantiq	Fikrlash qonunlari va shakllarining rivojlanishini o’rgatadi.

Bilishning asosiy bosqichlari sxemasi

Bilish bosqichlari	Bilish shakllari	Muhim belgilari
1. Bosqich (hissiy bilish)	Sezgi Idrok Tasavvur,	Bevosita sezgi organlariga ta’sir etish natijasida hosil bo’ladi, obyektiv borliqning subyektiv obrazidir.
II. Bosqich. (aqliy bilish)	Tushuncha Hukm Hulosa	Umumlashtirish, zaruriy munosabatlar topish, haqiqat yoki nohaqiqat ekanligini aniqlash, bavosita bilish, til bilan bevosita bog’liqligi va shu kabilar

Etika: "Etika" fanining predmeti va jamiyat xayotidagi axamiyati

Reja:

1.»Etika" fanining predmeti, moxiyati va tuzilmasi.

2.Gedonizm va evdomonezm ta’limotining axlokiy axamiyati.

3. Axlokning paydo bulishiga oid diniy,ilmiy karashlar tasnifi XXI asrda global etosfera (axlokiy muxitni ) yaratish zaruriyati

4.Etikaning kategoriyalari, tamoyillari, me’yorlarnning shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bulishi.

5.Ixtiyor erkinligi va axlokiy tanlov

1-savol. Odam odam bilan tirik. Bu ko’xna haqiqat. Ammo har bir odam o’zi bir olam bo’lib yaralgan, hyech kim hyech qachon birovga aynan o’xshamaydi. Shu sababli ham bizlarning xohish va ehtiyojlarimiz, orzu va umidlarimiz, yaxhilik va yomonlik haqidagi, baxt va muhabbat haqidagi fikrlarimiz turlichadir. Bunday har xillik bizning niyat va istaklarimizning ba’zan ro’yobga chiqmasligiga sabab bo’ladi va o’zimizni omadsizdek, baxtsizdek xis etamiz va bizga e’tibor bilan qarashlariga ehtiyoj sezamiz. Bu ehtiyoj qondirilmas ekan, biz o’zimizni odamlar ichida ham begonadek his qila boshlaymiz, o’zimizga va jamiyatga tashvishlar orttirib boraveramiz.

Odam jamiyatda yashab turib, jamiyatdan xoli bo’la olmaydi. Bu xol kishining hamma ishiga, jumladan, uning etikaiy qiyofasiga ham bevosita o’z ta’sirini ko’rsatadi, uning yurish-turishiga nisbatan muayyan tarbiyaviy-ma’naviy talablar qo’yadi. Odamlarga baho berganda, uni yoshidan, kasbidan, mutaxassisligidan, darajasidan qat’iy nazar etikali yoki etikasiz ekan, tarbiyali yoki tarbiyasiz ekan, ziyoli ekan, o’qigan bo’lsa ham, uqmagan ekan, olim bo’lish oson-u, odam bo’lish qiyin ekan deb baho beramiz. Bunda biz kishilarning ma’naviy qiyofasini, xulq-atvorini, yaxshi yoki yomon xatti-harakatini ifodalagan bo’lamiz.

Qarangki, har bir odam bir olam bo’lsa ham, u takrorlanmas noyob, o’ziga xos bir mo’jiza bo’lgan taqdirda ham bir o’zi yashay olmaydi, baxtli ham, baxtsiz ham bo’la olmaydi. Shunday ekan, odam o’z mohiyati bilan, tabiati bilan jamiyat bilan chambarchas bog’liq, jamoa bo’lib yashaydi, tirikchilik qiladi, jamiyatdan oladi, jamiyatga beradi; qancha olib-berishi esa uning aql-idrokiga, vijdoni-irodasiga, imoniyu-e’tiqodiga, turmush tarziga, ma’naviyati-tarbiyasiga bog’liqdir. Etika, xulq-atvor haqidagi etika fani bu xususda bahs yuritadi, ta’limot yaratadi.

«Men, - deydi Prezidentimiz Islom Karimov, - Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot – yo momot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir», degan fikrini ko’p mushohada qilaman.

Buyuk ma’rifatparvarning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir.

Chunki ta’lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib, ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad – ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi».

Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud etika» risolasini shunday boshlaydi: «Etika insonlarni yaxshilikka chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurg’on kitobni etika deyilur»^I. Abdulla Avloniy fikrini davom ettirib bu muammoga chuqurroq yondoshadi:

«Etika ilmini o’qub, bilub amal qilgan kishilar o’zining kim ekanini, janobi Haq na uchun xalq qilganini, yer yuzida nima ish qilmoq uchun yurganin bilur. Bir kishi o’zidan xabardor bo’lmasa, ilmini, ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini qimmatini bilmas. O’z aybini bilur, iqror qilub, tuzatmakki sa’y va qo’shish qilgan kishi chin bahodir va pahlavon kishidur»^II.

Etika - ruscha – moral, lotincha «mores», «moralis» so’zlaridan olingan bo’lib, ma’nosi xulq, odat demakdir.

Etika - ijtimoiy ongning muayyan shakli bo’lib, kishilarning ijtimoiy va shaxsiy hayotida bir-birlariga bo’lgan munosabatlarining, ya’ni xatti-harakat prinsiplari va normalarining yig’indisidir. Etika so’zi, tushunchasi ham arabcha bo’lib, xulq so’zining ko’pligidir.

Etika kishilarning fe’l-atvori, yurish-turishi, ularning ijtimoiy va shaxsiy hayotdagi o’zaro munosabatlarini tartibga solib turadi. Etika normalari jamiyat yoki muayyan guruh tomonidan shaxs fe’l-atvoriga qo’yiladigan talabdir. Bu normalar shaxsning jamiyatga – Vatan, davlat, millat, guruhga munosabatini, shuningdek, shaxsning turmushdagi, ayrim kishilarga, kasbi-koriga, mutaxassisligiga, hatto o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlardagi xatti-harakatni ham o’z ichiga oladi.

Kishilik jamiyatining ilk davrlarida etika normalari – yurish-turish qoidalari va odob prinsiplari kishilarning mehnat qilish jarayonida vujudga kelib, ularga rioya qilish urf-odatga, an’anaga aylanib boradi. Keyinchalik jamiyat, ijtimoiy hayot taraqqiy etib, aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralgach, mehnat taqsimoti yuz bergach, odamlarning yurish-turish qoidalari, odam etikaining mohiyati haqidagi masalalar bir butun falsafiy bilimlar sistemasiga solinadi, ma’lum darajada mustaqil fanga aylanadi. Shu tariqa etika, ya’ni etika haqidagi ta’limot paydo bo’ladi.

Etika – grekcha-yunoncha «ethos» degan so’zdan olingan bo’lib, buning ma’nosi xulq-odat demakdir. Etika, ya’ni etika haqidagi fan, o’zbek tilida hozirgi paytda etika fani deb ham yuritiladi. Lekin biz etika fani deb yuritishimizni ma’qul topdik. Sabab bu nom dunyoda yuritiladigan standartga mos keladi, deb o’ylaymiz, garchi fanning nomlari qanday yo’sinda yuritilmasin, uning mazmuniga putur yetmaydi, shakl mazmunni, mohiyatni tubdan o’zgartirib yubormaydi, garchi ta’sir etsa ham.

Etika odamlarning yurish-turishida, etikaida tarixan o’zgarib turadigan, rivoj topib, taraqqiy etib boradigan prinsiplarni, etikaiy norma, qoidalarni; etikaning manbai va kelib chiqishini, etikaiy kategoriyalarni ya’ni yaxshilik va yomonlik, or-nomus, vijdon kabi umumiy tushunchalarni, etikaiy e’tiqod, maslak va his-tuyg’ularni izohlab beradi. Shuningdek, etikaning abadiy muammolari bo’lgan – etikaiy bahoning mezoni nimada, etikada haqiqat bormi, etikaiy erkinlik nima, inson o’z xatti-harakati uchun javobgarmi, mas’ulmi kabi savollarga javob axtaradi.

Etika fan sifatida etikani, odob-xulqni, etikaiy munosabatlarni aks ettiribgina qolmay, balki odam intilishi lozim bo’lgan maqsadni, ya’ni yuksak etikaiy g’oyani, bu g’oyani, ya’ni bizning pirovard strategik maqsadimiz bo’lgan – ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot g’oyasini amalga oshirmoq uchun qanday yashab, qanday harakat qilmoqlikni ma’nosi ochib beriladi, odamlarning yurish-turishi qanday degan savolgagina emas, balki qanday bo’lishi kerak degan savolga ham javob beradi. Shuning uchun ham etikaiy illatlar tanqid qilinadi, odamlarning xatti-harakatiga yuksak etikaiy g’oya va maqsad nuqtai nazaridan qat’iy baho beriladi.

Xulq, odob deganda iqtisodiy tuzum taqozosi bilan, turmush sharoitining alohida tarzidan, tradisiyalaridan, an’analaridan, urf-odatlaridan paydo bo’lgan, biroq muntazam qarashlar, qoidalar, yo’l-yo’riqlar sistemasiga kirmagan munosabatlar xususiyati tushuniladi.

Demak, xulq odamlarning amaliy xatti-harakatlari, odamlar o’rtasidagi amaliy munosabatlar, etika ijtimoiy ong bilan bog’liq bo’lib, mazkur xatti-harakat prinsiplari va normalarining etika talablari shaklida ifodalab berilganidir, etika bo’lsa etika prinsiplari va normalarining izohlab va asoslab berish demakdir, ya’ni etika haqidagi nazariyadir.

Etika normalari passiv emas, balki ular ham jamiyat hayotida, ham shaxs turmushida faol ta’sir ko’rsatadigan muhim faktordir. Ilg’or, taraqqiyparvar etika normalarining ta’lim-tarbiyaga ta’siri ijobiy bo’ladi, reaksion xulq normalarining ta’siri esa jamiyatda ham, shaxs tarbiyasida ham salbiy bo’ladi.

Ma’lumki, kishilik jamiyati doimo taraqqiyotda ekan, uning etikaiy. Ma’naviy qarashlari ham doimo o’zgarib, rivojlanib, taraqqiy etib boradi. Yaxshilik va yomonlik haqidagi tushunchalar ham tarix davomida o’zgarib keldi, avval infiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan qarab baho beriladi. Ibtidoiy jamoa tuzumi bilan bugungi jamiyatda tatbiq etiladigan etika tushunchalariga bir xil yondoshib bo’lmaydi. Masalan, ilk ibtidoiy jamiyatda kasallarni, keksalarni o’ldirib yeyish odat bo’lgan, uyat hisoblanmagan. Shunday ekan, hamma ijtimoiy xodisalarga real yondoshilgandek, etikaiy xodisalarga ham konkret, dialektik, tarixiy yondoshmoq taqozo etiladi.

Etika qadimda fizika va logika bilan birgalikda falsafaning uzviy uchinchi qismi hisoblanar edi. Keyinchalik Arastu birinchi bo’lib «Etika» darsligini yozgach, u alohida falsafiy yo’nalishdagi fan maqomini oldi. Etikaning boshqa falsafiy fanlardan farqi, o’ziga xosligi shundaki, unda nazariya bilan amaliyotning, praktikaning omuxtaligidir, uyg’unligidir.

Qadimgi antik davr donishmandlarining fikricha, falsafani azim daraxtga, chinorga qiyos qilsak, uning ildizi tabiat haqidagi ta’limotlar, poyasi – mantiq, mevasi esa – etikadir. Darhaqiqat, bilim – aql bulog’i, etika esa - hayot chirog’idir, yoki bilim – xazina, etika esa fazilatdir.

Etika bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan qadimiy fan. U bizda «Ilmi ravish», «Ilmi etika», «Etika ilmi», «Odobnoma» singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro’pada esa «Etika» nomi mashhur, biz ham yaqin-yaqingacha shu atamani qo’llar edik. U dastlab manzildoshlik, yashash joyi, keyinchalik esa odat, fe’l, fikrlash tarzi singari ma’nolarni anglatgan, yunoncha «ethos» so’zidan olingan.

Uni birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilar ekan, ularni uch guruhga bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga etika va siyosatni; uchunchi guruhga esa san’at, hunarmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar etika haqidagi ta’limotni fan darajasiga ko’targanlar va «Etika» (ta ethika) deb ataganlar.

Biroq bizda milliy-mintaqaviy etikaiy qadriyatlarimizning, dastlabki etikaiy g’oyalarning vujudga kelishi qadimgi yunonlar yashagan davrda o’nlab asrlar avval ro’y bergan. Ajdodlarimizning eng ko’hna e’tiqodiy kitobi «Avesto» buning yorqin dalilidir. Shu sababli endilikda bu fanni ham ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy-hayotiy talablar nuqtai nazaridan «Etika» deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik.

Etika etikaning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi etikaiy munosabatlarini o’rganadi. «Etika» so’zi arabchadan olingan bo’lib, «xulq» so’zining ko’plik shaklidir. «Etika» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi. Etikani umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini – xulq, eng qamrovli qismini etika egallaydi.

Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin jamoa, jamiyat hayotida burilish yasaydigan darajada muhim ahamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy urf-odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakatlarni o’z ichiga oladi.

Xulq - oila, jamoa, mahalla-ko’y miqyosida ahamiyatli bo’lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti-harakatlarning majmui.

Etika - jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan ijobiy xatti-harakatlar yig’indisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi ma’naviy hodisa.

Bu fikrlarimizni misolllar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik, metroda yoshgina yigit, talaba hamma qatori o’tiribdi. Navbatdagi bekatdan bir keksa kishi chiqib, uning ro’parasida tik turib qoldi. Agar talaba darhol: «O’tiring, otaxon!» deb joy bo’shatsa, u chiroyli a’mol qilgan bo’ladi va bu a’moli bilan atrofdagilarda yaxshi kayfiyat uyg’otadi; chetdan qarab turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: «Baraka topgur, odobli yigitcha ekan», deb qo’yadilar. Aksincha, talaba yo teskari qarab olsa, yoki o’zini mudiraganga solib, qariyaga joy bo’shatmasa, g’ashimiz keladi, ko’nglimizdan: «Buncha beodob, surbet ekan!» degan fikr o’tadi, xullas, u bizda yoqimsiz taassurot uyg’otadi. Lekin, ayni paytda, talabaning qariyaga joy bo’shatgani yoki bo’shatmagani oqibatida vagondagi yo’lovchilar hayotida darhol biror-bir ijobiymi, salbiymi – muhim o’zgarish ro’y bermaydi.

Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila boshliqlaridan biri imkon boricha qo’ni-qo’shnilarning barcha ma’rakalarida xizmatda turadi, qo’li-ochiqqo’l, doimo o’z bilimini oshirib borishga intiladi, tirishqoq, oila a’zolariga mehribon va h.k. Unday odamni biz xushxulq inson deymiz va unga mahallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu, aksincha bo’lsa, u qo’ni-qo’shnilar bilan qo’pol muomala qilsa, to’y-ma’rakalarda janjal ko’tarsa, sal gapga o’dag’aylab, musht o’qtalsa, ichib kelib, oilada xotin-bolalarini urib, haqoratlasa, uni badxulq deymiz. Uning badxulqliligidan oilasi, tevarak-atrofdagi ba’zi shaxslar jabr ko’radi, mahalladagilarning tinchi buziladi, lekin xatti-harakatlari jamiyat ijtimoiy hayotiga yoki insoniyat tarixiga biror-bir ko’zga tashlanadigan ta’sir o’tkazmaydi.

Biroq bu fikrlardan odob va xulqning jamiyatdagi roli u qadar ahamiyatli emas ekan, degan xulosa chiqmasligi kerak; fuqorolar orasida odoblilik va xushxulqlilikning keng yoyilishi jamiyat etikaiy hayotidagina emas, balki butunisicha ijtimoiy taraqkiyotga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir tufayli garchand jamiyat birdaniga yuksalib ketmasa-da, asta-sekinlik bilan, muntazam ravishda yaxshilanib, ravnaq topib boradi.

Etikaqa kelsak, masala o’ta jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoxud viloyat prokurori o’zi mas’ul hududda doimo qonun ustuvorligini ta’minlash uchun intiladi, adolat qaror topishini ko’zlab ish yuritadi, lozim bo’lsa, hokimning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy fuqaro nazdida nafaqat o’z kasbini e’zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi; u – umrini millat, Vatan va inson manfaatiga bag’ishlagan yuksak etika egasi; u, o’zi yashayotgan jamiyat uchun namuna bo’ladi, o’sha jamiyatning yanada taraqqiy topishiga xizmat qiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha, qonun himoyachisi degan nomi bo’laturib, o’zi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yo’lida oqni qora, qorani oq deb tursa, u etikasizlik qilgan bo’ladi: oddiy fuqaro nazdida birgina kishi – prokuror-amaldor emas, balki butun jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uyg’onadi. Bunday tasavvurlarning muntazam kuchayib borishi esa oxir-oqibat o’sha jamiyat yoki tuzumni tanazzulga olib keladi.

Albatta, har uchala etikaiy hodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. Chunonchi, hozirgina misol keltirgnimiz prokurorning etikasizligi darajasi bilan o’z yakka hukmronligi yo’lida millionlab begunoh insonlarni o’limga mahkum etgan Lenin, Stalin, Hitler, Pol Pot singari shaxslar etikasizligi orasida farq bor: agar prokurorning etikasizligi bir millat yoki mamlakat uchun zarar qilsa, totalitar tuzum hukmdorlari xatti-harakatlari umumbashariy miqyosdagi fojialarga olib keladi.

Bu o’rinda shuni alohida ta’kidlash joizki, etikaiy tarbiya natijasida odoblilik – xushxulqlilikka, xushxulqlilik – yuksak etikaiylikka aylangan kabi, etikaiy tarbiya yo’lga qo’yilmagan joyda muayyan shaxs, vaqti kelib, odobsizlikdan – badxulqlilikka, badxulqlilikdan – etikasizlikka o’tishi mumkin.

Shunday qilib, etika mazkur uch etikaiy hodisani bir-biri bilan uzviylikda va nisbiylikda o’rganadi. Ana shu uch etikaiy hodisaning umumlashmasini, ya’ni mazkur fanimizning predmeti bo’lgan umumiy tushuncha sifatida etikani quyidagicha ta’riflash mumkin:

Etika - barcha odamlar uchun birdek taalluqli hisoblangan, shaxs hayotidagi hamma sohalarda o’ziga va o’zgalarga nisbatan qo’yiladigan ma’naviy-ijtimoiy talablar hamda ehtiyojlarning munosabatlar shaklidagi ko’rinishidan iborat bo’lgan, insonga berilgan ixtiyor ekanligining xatti-harakatlar jarayonida ichki iroda kuchi tomonidan oqilona cheklanishini taqozo etuvchi ma’naviy hodisa.

Shuningdek, atoqli faylasuf Erkin Yusupovning: «Umuman, etika ijtimoiy munosabatlar zaminida alohida shaxs sifatida mavjud bo’lgan insonlarning o’z-o’zini idora qilish shakllari va me’yori, o’zaro muloqot va munosabatlarda ularga xos bo’lgan ma’naviy kamolot darajasining namoyon bo’lishidir»-degan ta’rifi ham diqqatga sazovordir^I.

Etika qadimda fizika va metafizika bilan birgalikda falsafaning uzviy (uchinchi) qismi hisoblanar edi. Keyinchalik (Arastudan so’ng) alohida falsafiy yo’nalishdagi fan maqomini oldi. Bu fikrni quyidagicha kengaytiribroq talqin etish mumkin. Ma’lumki, falsafaning fanlar podshosi sifatida vazifasi barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, insoniyatni haqiqatga olib borishdir. Shundan kelib chiqqan holda falsafaning predmetini tafakkur deb belgilash maqsadga muvofiq. Etika etikaiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali haqiqatga olib borishga xizmat qiladi. Shu bois uni etika falsafasi yoxud ezgulik falsafasi deb atash mumkin.

Hozir u falsafiy fan sifatida uch yo’nalishda ish olib boradi, ya’ni etikaiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etar ekan, u etikani: 1) bayon qiladi; 2) tushuntiradi; 3) o’rgatadi. Shunga ko’ra, u tajribaviy-bayoniy, falsafiy-nazariy va rusmiy-me’yoriy tabiatga ega. Qadimgilar uni amaliy falsafa deb ataganlar. Zero, sof nazariy etikaning bo’lishi mumkin emas. U insoniyat o’z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini hikmatlar, naqllar, matal-maqollar tarzida bayon etadi, kishilarni etikaiy qonun-qoidalarga o’rgatadi, ularga etikaning mohiyatini tushuntiradi va falsafiy xulosalar chiqaradi. Ya’ni etika fanida Aflotun, Arastu, Epikur, Siseron, Seneka, Avgustin, Forobiy, Ibn Sino, Fazzoliy, Nasafiy, Spinoza, Kant, Hyegel, Shopenhauer, Foyerbax, Kirkegard, Nitsshe, Vl.Solovyov, Losskiy singari buyuk faylasuflar yaratgan etika nazariyasiga doir ta’limotlar bilan birgalikda «Patanjali», «Qutadg’u bilik», «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul-qulub», Montenning «Tajribanoma», Laroshfukoning «Hikmatlar», Gulxaniyning «Zarbulmasal» kabi amaliy etikaqa bag’ishlangan asarlari ham o’z mustahkam o’rniga ega. Etikaning boshqa falsafiy fanlardan farqi ham, o’ziga xosligi ham undagi nazariya bilan amaliyotning ana shunday omuxtaligidir.

2-MASALA

Gedonizm (yun.hedone –xuzur- xalovat ,roxatlanish ) –xuzur –xalovatga lazzatlanishga intilish insonnning insonnning oliy maksadi deb xisoblovchi axlokiy ta’limot.Etika nazariyasidagi axlokiy talablarni asoslash tamoyili buslib, unga kura xuzur –xalovat keltiruvchi va azob- ukubatdan kutkazuvchi narsa yaxshilik deb,azob-ukubat keltiruvchi narsa esa yomonlik deb ta’rif kilinadi. Nazariy gedonizm etikadagi naturalizmning bir kurinishidir.Insonga tabiat tamonidan jo kilingan va uning butu nish amaliyotini belgilaydigan bosh xarakatlanuvchi ibtido xuzur –xalovatdan iborat degan tasavvurning gedonizmninning asosini tashkil etadi.
EVDEMONIZM (yun. eudaimonia-rohat-farog’at, baxt-saodat) — baxt-saodatga intilishni inson axloqiy faoliyatining mezoni hamda asosiy harakatlantiruvchi kuchi deb hisob-lovchi axloqiy ta’limot; axloq-odob-ning gedonizmga yaqin uslubiy tamo-yili. Evdemonizm antik dunyo axlokiy nazariya-larida to’liqnamoyon bo’lgan (Demok­rit, Sokrat, Aristotel). Evdemonizm baxt-saodatga intilishni axlok-odob me­zoni va inson axloqiy xatgi-hara-katining asosi deb hisoblaydi. Shax-siy baxtga intilish — individuali-stik E., ijtimoiy baxtga intilish ijtimoiy Evdemonizm deyiladi.

18-a. fransuz materialistlari (Gelvesiy, Didro) qarashlarida ham Evdemonizm g’oyalari mavjud. Ular inson baxti har qanday jamiyat va har qan-day inson faoliyatining tub maq-sadidir, deb chiqqanlar. Evdemonistik etika uz insonparvarligi bi-lan xristianlik etikasidan beqi-yos yuqori turadi, chunki u oxiratda emas, balki bu dunyoda baxtga eri-shishga da’vat etadi. Evdemonistlar inson xam ma’naviy, ham jismoniy sog’lomlikka intilsa, o’zi va o’zga-larning barcha ezgu xususiyatlari-ning shakllanishiga yordam bersa hamda bu bilan zamondoshlar va ke-lajak avlod obro’-e’tiboriga sazo-vor bo’lsa, bunday insonni baxtli va komil deb e’tirof etganlar. Evdemonizm baxt-saodatni jismoniy va bir lah-zali huzur, lazzat bilan tenglash-tirmaydi, balki uni keng ma’no­da, ya’ni jismoniy va ma’naviy qadriyatlarning majmui tarzida tu-shunadi. Evdemonizi ta’limotiga ko’ra, o’z shax-sida mazkur qadriyatlarni mujas-samlashtira olgan kishigina china-kam baxt-saodat sohibidir, shunday baxtgina insonga haqiqiy lazzat,

farog’at baxsh etadi. Evdemonizm baxt-saodat­ni xulq-atvorning axloqiy prinsi-pi darajasiga ko’taradi. Evdemonizmning ij­timoiy xususiyatlarini ingliz faylasufi I. Bentam ishlab chiqqan. Alohida individning barcha ezgu faoliyati qanchalik ko’tg’ kishilarni baxtli qilish darajasi bilan ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy Evdemonizmning mohiyati jamiyatdagi barcha kishilar baxtiga intilish bilan izoxlanadi. Davlat va uning barcha institutlari, ularning tadbir va qonunlari mana shu buyuk maqsad yo’lidagi vosita, xolos. Ijtimoiy Evdemonizm oxir-oqibat utilitarizmga olib keladi.


Nikox va oilaning axlokiy asoslari, uning yoshlar tarbiyasidagi urni

Reja:

1.Nikoxni kadimiy axlokiy munosabat shakli.Nikoxning konuniy va diniy jixatlari.

2. Oilaning psixologik, ijtimoiy-ma’naviy muxitining farzand garbiyasiga ta’Siri va ota –ona va farzandlap mas’uliyati.

3.Milliy ma’navnyatimizda nikox va oilaga doir axlokiy kadriyatlar

4. 
   Uzbekistonda yoshlar tarbiyasi ma’naviy-axlokiy kamolotida nikox va oila xakidagi milliy axlokiy kadriyatlarining urni.YOshlar psixologiyasida oilaga munosabatning ma’naviy-axlokiy tamoyillarini shakllshtirish Ajralish va uning axlokiy kamolotga salbiy ta’siri.
   
5. 
   Oilaviy munosabatlariga noan’anaviy yondashuvlarning okibatlari.
   
6. 
   Davlatning oila tinchligi va barkarorligini ta’minlashdagi urni. Oila shartnomasinn tuzishnish axlokiy jixatlari
   

1-MASALA.Oilaning jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhit sifatida yuzaga kyelishi uning quyidagi uchta jihatlari o’zida mujasamlashtirishligi bilan izohlanadi. Ayni paytda ular uning asosiy vazifasi ham sanaladi. Bular: 1]Nikox; 2]Oilaviy mulk va unga egalik qilish ; 3] Farzand tarbiyasi. Nikox oila tizimining nyegizi hisoblanadi.

Oila va nikox turli darajadagi ijtimoiy tuzilmalaridir. Oila kishilarning tabiiy-biologik[jinsiy munosabatlar, uy-ro’zg’or yuritish, farzand ko’rish], xuquqiy-ma'naviy munosabatlarga [syevgi-muhabbat, mas'uliyat, burch, vijdon va x.] asoslangan birlikdir.

Nikoh esa oilaning faqat xuquqiy asosi bo’lib, oila boshliqlarining bir-birlari va jamiyat oldidagi axloqiy va xuquqiy burch majburiyatlarini, mas'uliyatini byelgilaydi. Shunga ko’ra uning mohiyatan ijtimoiy-ma'naviy hodisa tarzdagi maqomati byelgilovchi jihatdir.

Nikox-bu ikki jinsdagi kishining ixtiyor erkinligiga asoslangan oila qurishlariga byerilgan fatvodir.

Tarix, qadimshunoslik, etnografiya fanlarining ko’rsatishicha, nikox kishilik jamiyatining sivilizatsiya tomon tadrijiy rivojlanib borishi jarayonida takomillashib borgan.

Nikohning dastlabki shakli - ekzogamiya , ya'ni nikoh bo’lib, uning o’zi ham quyidagi shakllarda - bochqichlar bo’yicha oddiydan murakkabga qarab o’zgarib boradi. Bular: 1]poligamiya [ko’pnikoxlik]; 2]poliginiya [ko’pxotinlilik]; 3]poliandriya [ko’perlilik].

Urug’chilikni paydo bo’lishi bilan ko’pnikohlilik[poligamiya] yuzaga kyeladi, yaqin qarindoshlar o’rtasida jinsiy munosabat-aloqada bo’lishni tabu taqiqlarning yuzaga kyelishi bilan izohlanadi.

Poliginiya – erkak kishining chegaralangan miqdordagi ayollar bilan poliandriya esa ayol kishining chegaralangan, bir qancha erkaklar bilan nikohli ittifoqidir.

Nikoh bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan xuquqiy va axloqiy jihatlarni o’z ichiga oladi. Bular; xuquqiy, axloqiy, diniy jihatlar. Xuquqiy tomondan, sotsial norma, talablar majmui bilan shartlangan bo’ladiki, ular muayyan qonun-qoidalarda mustahkamlangan bo’ladi. Masalan uning shartlaridan eng muhimi–nikohga kiruvchilarning o’zaro roziligi va ularning nikoh yoshiga yyetganliklari[yigitlar 18 yosh, qizlar 17 yoshdan nikoh tuzish xuquqiga ega]. Shuningdyek nikohning davlat tomonidan rasmiy ro’yxatga qayd etilishi oilada er-xotining xuquqlariga doir talablar uning xuquqiy jihati hisoblanadi. Nikohning xuquqiy jihati uning axloqiy jihatini zaruran taqozo etadi-ushbu jihatlar uyg’unlashgan paytdagina qurilgan oila mustahkam bo’ladi. Oila buzilishlarining asosiy sabablaridan biri ham ana shu uyg’unlikning buzulishi hisoblanadi.

Nikohning axloqiy jihati asrlar davomida shakllangan syevgi-muhabbat, or-nomus, burch, sharm-xayo vafo-kabi axloqiy tamoyil, normalar bilan bog’liqdir.

Bu o’rinda shuni ta'kidlash kyerakki, Sharqda xususan, o’zimizning yurtimizda avval-azaldan nikohning axloqiy jihati ustivor hisoblangan.[Abdulla Oripovning “Ayol shye'rida syevgi-muhabbat, vafodorlik axloqiy tamoyillari o’zining ifodasini topgan.] Axloqiy tomondan qurilgan nikohda syevgi, ya'ni tomonlarning muhabbati yyetakchi o’rin tutadi. Nikoh tuzishdan avval ikki yosh orasida goh ochiq, goh yashirin syevgi-muhabbat bo’lishi mumkin. har ikki holda ham rozilik sharti bilan qurilgan oila uning muhim tomonini tashkil etadi. Ko’pincha bunday oilaning qurilishiga ota-onalarda norozilik, shubxa uyg’otadi, chunki bo’lajak kyelin-kuyovning oilaviy kyelib chiqishi, ota-onasi, axloqiyligi haqida hyech qanday ma'lumotga ega bo’lmaganligi uchun ular bundan nikohga qarshi bo’ladilar.

Hozirgacha qarb madaniyati, dyemokratiyasi idyeallari jamiyatimiz hayotiga ta'siri kuchli bo’lsa-da, oilalar xalqimizga xos urf-odat, an'analar bo’yicha qurilmoqda. Bunda, ayniqsa, ota-ona, mahalla qo’shnilarning fikrlari, ishtiroki muhim jihat hisoblanadi. Masalan, o’tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar natijasiga ko’ra, so’rovga jalb qilingan, oila qurayotgan yosh yigit-qizlarning 83,3 foizi oila qurish nikohdan o’tishda ota-onalarning roziligi, oq fotixasi zarur dyeb hisoblaydilar.

“Sizningcha, nikohdan o’tish haqidagi masalani hal qilish haqida mahalla, yaqin qo’shnilarning fikrini hisobga olish kyerakmi?” degan savolga esa ularning 47,6 foizi albatta kyerak bu muhim dyeb, 38,8 foiz kyerak juda zarur bo’lgan holda dyeb javob byeradilar.

Hozirgi paytda nikohning xuquqiy jihati shariat qoidalari asosida mustahkamlanadi. Bunday holatda har ikkala tomon roziligi olinadi va diniy marosimlar o’tkaziladi[islom dinida mulla tomonidan fotixa surasi o’qiladi, xristian dinida chyerkov oldida va xudojo’y chyerkov otasi tomonidan kyerakli marosimlar o’tkaziladi. Mazkur nikohda ham tomonlar bir-biriga hurmat qilishga, hayotning achchiq va shirin kunlarida birga yyelkadosh bo’lishni o’z zimmalariga oladilar.

Nikoh o’z mohiyatiga ko’ra axloqiy hodisa. Unda ehtiroslar axloqi bo’ysundiriladi. Oddiy birga yashashda tabiiy-ehtiyojni qondirish birinchi o’rinda turadi, nikohda u ikkinchi darajalidir. Shuning uchun nikohsiz qurilgan oilalar jamiyat oldida burch va ma'suliyatsiz yashaydilar va unda tug’ilib voyaga yetgan farzandlar ham yyetuk insonlar bo’lib shakllanmaydilar.

Oilaning ikkinchi jixhatini oilaviy myerosiy munosabatlar bu uning mavjudligi, mustaqqilligini, tinch osoyishtaligi ta'minlovchi moddiy asos hisoblanadi. U oila a'zolarning balki ma'naviy ehtiyojlarni qondirish, baxtli hayot kyechirishlarining muhim omilidir. Oilaviy boylik, molu-mulk halol myehnat bilan topilgan paytdagina oilada axloqiy muhit yuzaga kyeladi. Oilada asosan erkak kishi yyetakchilik qiladi. Oilani boshqarish va uni moddiy jihatdan ta'minlash uning zimmasiga yuklanadi. Ayol kishi oilada ko’proq uy-yumushlari, farzand tarbiyasi bilan mashg’ul bo’ladilar.

Moddiy jihatdan ta'minlangan oilalarda ko’pincha farzandlar turli axloqsiz yo’llarga kirib kyetishi mumkin.[O’g’irlik, qalloblik va x.] Lyekin shuni aloxida ta'kidlash lozimki, moddiy boylik hyech qachon oilada ustuvor xaraktyerga ega bo’lmasligi lozim, aks holda, unday oila axloqsizlikka, tubanlikka yuz tutadi. Xadisi shariflarda: “Oila moddiy jihatdan qancha farovon bo’lsa ham, lyekin er-xotin bir-birlaridan ma'naviy oziqa topolmasa, u eng qashoq oiladir”, dyeyiladi.

Shuning uchun hukumatimiz kam ta'minlagan oilalarni ijtimoiy himoya qilish bo’yicha doimiy ravishda tadbir-choralarni amalga oshirib bormoqda.

Oilaning uchinchi jihati farzandlar tarbiyasidir. Bu har qanday jamiyatda nihoyatda katta jamiyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan dolzarb masaladir. Oilada asosan ayol ko’proq farzand tarbiyasi bilan mashg’ul bo’lsa-da, lyekin konstitutsiyamizning 14 bobi 64-moddasida ota-ona o’z farzandlarini voyaga yetkazishda birdyek ma'suldirlar, dyeb ko’rsatilgan. Shuni yaxshi tushunib olish kyerakki, oilada, farzand tarbiyasida xuquqiylikdan ko’ra axloqiylik ustuvor xaraktyerga egadir. Boshqacha qilib aytganda ota-ona farzandlariga yuksak va oliyjanob axloqiy fazilatlari bilan namuna bo’la olishlari bilan tarbiyani amalga oshiradilar. Xalq tilida aytganda “qush uyasida ko’rganini qiladi

2. Oila jamiyatning asosi, muhim hujayrasi va ayni paytda u ma'naviy ijtimoiy muhit hisoblanadi. Shunga ko’ra u jamiyatning boshlang’ich axloqiy asosi vazifasini o’taydi.

Avvalambor oila mikro ma'naviy maskan bo’lib, u qanday tashkil topsa, shakllansa, jamiyat ham shunday taraqqiy etadi. Shu ma'noda oila jamiyat tizimining tarkibiy qismiki, ayni paytda uning o’zi ham makrooiladir. Inson ana shu mikro ma'naviy-maskan muhitida voyaga yetadi va unda axloqiy fazilatlar egasi kamol topadi.

Oila insoniyatning sivilizatsiya bosqichiga asosiy omil vazifasini o’taydi. Tarix, qadimshunoslik [arxyeologiya] fanlarining ko’rsatishicha insoniyat ma'lum davr mobaynida oilasiz davrni boshidan kyechirgan.

Oilaning tarixan shakllanishi jarayonida insonning tabiiy-biologik jihati, munosabatlari axloqiy talab, normalar asosida ijtimoiylashadi. Va buning natijasi o’laroq ijtimoiy xaraktyerga ega bo’lgan er-xotinlik, ota-ona, qarindoshlik tashkilot-davlat shakllanadi. Oilaning bunday xususiyatiga birinchilardan bo’lib qadimgi yunon faylasufi Aflotun e'tiborini qaratgan va davlat oilalarning o’zaro birlashishi natijasida yuzaga kyeladi dyeb tushuntiradi.

Oilaning jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhit sifatida yuzaga kyelishi uning quyidagi uchta jihatlari o’zida mujasamlashtirishligi bilan izohlanadi. Ayni paytda ular uning asosiy vazifasi ham sanaladi. Bular: 1]Nikox; 2]Oilaviy mulk va unga egalik qilish ; 3] Farzand tarbiyasi. Nikox oila tizimining nyegizi hisoblanadi.

Oila va nikox turli darajadagi ijtimoiy tuzilmalaridir. Oila kishilarning tabiiy-biologik[jinsiy munosabatlar, uy-ro’zg’or yuritish, farzand ko’rish], xuquqiy-ma'naviy munosabatlarga [syevgi-muhabbat, mas'uliyat, burch, vijdon va x.] asoslangan birlikdir.

Nikoh esa oilaning faqat xuquqiy asosi bo’lib, oila boshliqlarining bir-birlari va jamiyat oldidagi axloqiy va xuquqiy burch majburiyatlarini, mas'uliyatini byelgilaydi. Shunga ko’ra uning mohiyatan ijtimoiy-ma'naviy hodisa tarzdagi maqomati byelgilovchi jihatdir.

Nikox-bu ikki jinsdagi kishining ixtiyor erkinligiga asoslangan oila qurishlariga byerilgan fatvodir.

Tarix, qadimshunoslik, etnografiya fanlarining ko’rsatishicha, nikox kishilik jamiyatining sivilizatsiya tomon tadrijiy rivojlanib borishi jarayonida takomillashib borgan.

Nikohning dastlabki shakli - ekzogamiya , ya'ni nikoh bo’lib, uning o’zi ham quyidagi shakllarda - bochqichlar bo’yicha oddiydan murakkabga qarab o’zgarib boradi. Bular: 1]poligamiya [ko’pnikoxlik]; 2]poliginiya [ko’pxotinlilik]; 3]poliandriya [ko’perlilik].

Urug’chilikni paydo bo’lishi bilan ko’pnikohlilik[poligamiya] yuzaga kyeladi, yaqin qarindoshlar o’rtasida jinsiy munosabat-aloqada bo’lishni tabu taqiqlarning yuzaga kyelishi bilan izohlanadi.

Poliginiya – erkak kishining chegaralangan miqdordagi ayollar bilan poliandriya esa ayol kishining chegaralangan, bir qancha erkaklar bilan nikohli ittifoqidir.

Nikoh bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan xuquqiy va axloqiy jihatlarni o’z ichiga oladi. Bular; xuquqiy, axloqiy, diniy jihatlar. Xuquqiy tomondan, sotsial norma, talablar majmui bilan shartlangan bo’ladiki, ular muayyan qonun-qoidalarda mustahkamlangan bo’ladi. Masalan uning shartlaridan eng muhimi–nikohga kiruvchilarning o’zaro roziligi va ularning nikoh yoshiga yyetganliklari[yigitlar 18 yosh, qizlar 17 yoshdan nikoh tuzish xuquqiga ega]. Shuningdyek nikohning davlat tomonidan rasmiy ro’yxatga qayd etilishi oilada er-xotining xuquqlariga doir talablar uning xuquqiy jihati hisoblanadi. Nikohning xuquqiy jihati uning axloqiy jihatini zaruran taqozo etadi-ushbu jihatlar uyg’unlashgan paytdagina qurilgan oila mustahkam bo’ladi. Oila buzilishlarining asosiy sabablaridan biri ham ana shu uyg’unlikning buzulishi hisoblanadi.

Nikohning axloqiy jihati asrlar davomida shakllangan syevgi-muhabbat, or-nomus, burch, sharm-xayo vafo-kabi axloqiy tamoyil, normalar bilan bog’liqdir.

Bu o’rinda shuni ta'kidlash kyerakki, Sharqda xususan, o’zimizning yurtimizda avval-azaldan nikohning axloqiy jihati ustivor hisoblangan.[Abdulla Oripovning “Ayol shye'rida syevgi-muhabbat, vafodorlik axloqiy tamoyillari o’zining ifodasini topgan.] Axloqiy tomondan qurilgan nikohda syevgi, ya'ni tomonlarning muhabbati yyetakchi o’rin tutadi. Nikoh tuzishdan avval ikki yosh orasida goh ochiq, goh yashirin syevgi-muhabbat bo’lishi mumkin. har ikki holda ham rozilik sharti bilan qurilgan oila uning muhim tomonini tashkil etadi. Ko’pincha bunday oilaning qurilishiga ota-onalarda norozilik, shubxa uyg’otadi, chunki bo’lajak kyelin-kuyovning oilaviy kyelib chiqishi, ota-onasi, axloqiyligi haqida hyech qanday ma'lumotga ega bo’lmaganligi uchun ular bundan nikohga qarshi bo’ladilar.

Hozirgacha qarb madaniyati, dyemokratiyasi idyeallari jamiyatimiz hayotiga ta'siri kuchli bo’lsa-da, oilalar xalqimizga xos urf-odat, an'analar bo’yicha qurilmoqda. Bunda, ayniqsa, ota-ona, mahalla qo’shnilarning fikrlari, ishtiroki muhim jihat hisoblanadi. Masalan, o’tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar natijasiga ko’ra, so’rovga jalb qilingan, oila qurayotgan yosh yigit-qizlarning 83,3 foizi oila qurish nikohdan o’tishda ota-onalarning roziligi, oq fotixasi zarur dyeb hisoblaydilar.

“Sizningcha, nikohdan o’tish haqidagi masalani hal qilish haqida mahalla, yaqin qo’shnilarning fikrini hisobga olish kyerakmi?” degan savolga esa ularning 47,6 foizi albatta kyerak bu muhim dyeb, 38,8 foiz kyerak juda zarur bo’lgan holda dyeb javob byeradilar.

Hozirgi paytda nikohning xuquqiy jihati shariat qoidalari asosida mustahkamlanadi. Bunday holatda har ikkala tomon roziligi olinadi va diniy marosimlar o’tkaziladi[islom dinida mulla tomonidan fotixa surasi o’qiladi, xristian dinida chyerkov oldida va xudojo’y chyerkov otasi tomonidan kyerakli marosimlar o’tkaziladi. Mazkur nikohda ham tomonlar bir-biriga hurmat qilishga, hayotning achchiq va shirin kunlarida birga yyelkadosh bo’lishni o’z zimmalariga oladilar.

Nikoh o’z mohiyatiga ko’ra axloqiy hodisa. Unda ehtiroslar axloqi bo’ysundiriladi. Oddiy birga yashashda tabiiy-ehtiyojni qondirish birinchi o’rinda turadi, nikohda u ikkinchi darajalidir. Shuning uchun nikohsiz qurilgan oilalar jamiyat oldida burch va ma'suliyatsiz yashaydilar va unda tug’ilib voyaga yetgan farzandlar ham yyetuk insonlar bo’lib shakllanmaydilar.

Oilaning ikkinchi jixhatini oilaviy myerosiy munosabatlar bu uning mavjudligi, mustaqqilligini, tinch osoyishtaligi ta'minlovchi moddiy asos hisoblanadi. U oila a'zolarning balki ma'naviy ehtiyojlarni qondirish, baxtli hayot kyechirishlarining muhim omilidir. Oilaviy boylik, molu-mulk halol myehnat bilan topilgan paytdagina oilada axloqiy muhit yuzaga kyeladi. Oilada asosan erkak kishi yyetakchilik qiladi. Oilani boshqarish va uni moddiy jihatdan ta'minlash uning zimmasiga yuklanadi. Ayol kishi oilada ko’proq uy-yumushlari, farzand tarbiyasi bilan mashg’ul bo’ladilar.

Moddiy jihatdan ta'minlangan oilalarda ko’pincha farzandlar turli axloqsiz yo’llarga kirib kyetishi mumkin.[O’g’irlik, qalloblik va x.] Lyekin shuni aloxida ta'kidlash lozimki, moddiy boylik hyech qachon oilada ustuvor xaraktyerga ega bo’lmasligi lozim, aks holda, unday oila axloqsizlikka, tubanlikka yuz tutadi. Xadisi shariflarda: “Oila moddiy jihatdan qancha farovon bo’lsa ham, lyekin er-xotin bir-birlaridan ma'naviy oziqa topolmasa, u eng qashoq oiladir”, dyeyiladi.

Shuning uchun hukumatimiz kam ta'minlagan oilalarni ijtimoiy himoya qilish bo’yicha doimiy ravishda tadbir-choralarni amalga oshirib bormoqda.

Oilaning uchinchi jihati farzandlar tarbiyasidir. Bu har qanday jamiyatda nihoyatda katta jamiyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan dolzarb masaladir. Oilada asosan ayol ko’proq farzand tarbiyasi bilan mashg’ul bo’lsa-da, lyekin konstitutsiyamizning 14 bobi 64-moddasida ota-ona o’z farzandlarini voyaga yetkazishda birdyek ma'suldirlar, dyeb ko’rsatilgan. Shuni yaxshi tushunib olish kyerakki, oilada, farzand tarbiyasida xuquqiylikdan ko’ra axloqiylik ustuvor xaraktyerga egadir. Boshqacha qilib aytganda ota-ona farzandlariga yuksak va oliyjanob axloqiy fazilatlari bilan namuna bo’la olishlari bilan tarbiyani amalga oshiradilar. Xalq tilida aytganda “qush uyasida ko’rganini qiladi”.

Ota-ona farzandlar tarbiyasi uchun ham xuquqiy, ham axloqiy jihatdan birdyek javobgardirlar.

Komil farzandlar tarbiyasi oilani mustahkam va uning jamiyatining kichik xujayrasi sifatidagi mavqyeni ta'minlovchi muhim omillardan biridir. Shunga ko’ra farzandlar tarbiyasi jamiyatning kyelajagini byelgilaydi.

Ayni paytda farzandlar ham ota-ona oldida o’z burchlarini ado etishlari

lozim.

O’zbyek xalqining eng qadimiy davrlardan boshlab to hozirga qadar davom etib kyelayotgan, o’z ahamiyatini hyech qachon yo’qotmaydigan ajoyib qadriyatlardan biri ota - onani yuksak darajada e'zozlash, izzat - ikromlari, hurmatlarini joyiga qo’yishdir. Ota-onani qadrlash, ularning duolarini olish - bolalarning farzandlik burchdir.

Buyuk bobokalonimiz Alishyer Navoiy bu borada shunday o’git byeradi: Ota-ona ikkisiga xizmatni birdyek qil. Ikki dunyoni obod bo’lishni istasang, shu ikki odamning roziligini ol. Tuni kuningga nur byerib turgan - birisini oy angla, birisini quyosh”.

Xadisu shariflarda farzandning ota-ona oldidagi qarzdorligi haqida shunday dyeyiladi: “Qaysi bir musmulmon farzandi savob umidi bilan ertalab ota-onasini ziyorat qilsa, Ollox taolo unga jannatdan ikkita eshik ochadi”.

“Ota-onalarning kyeksaygan vaqtda har ikkisini, yoki biri bo’lmaganda boshqasini rozi qilib jannatiy bo’lib olmagan farzand xor bo’lsin, xor bo’lsin, va yana xor bo’lsin”. “Kim ota-onasini rozi qilsa unga tubo[jannatdagi daraxt] nasib bo’lib, Ollox taolo uning umrini ziyoda qiladi”.

Oila turli xil sabablarga ko’ra buziladiki, ularning asosiylaridan biri farzandlar tarbiyasi bilan bog’liqdir.

Shuningdyek oila tabiiy sabablarga ko’ra ham buziladi. Bu asosan ota-onaning yoki ulardan birining vafotidan so’ng janjal, nizolar tufayli yuz byeradi.

Bundan tashqari oila nikohning byekor qilinishi munosabati bilan ham buziladi. Nikohning byekor qilinishning turlicha sabablari bor. Xususan farzandsizlik, turmush o’rtog’iga hiyonat va boshqalar.

Ota-onaga bo’ysunishdan bosh tortishga yo’l qo’yish bolaning qo’pol badxulq, nokam bo’lib yyetishuviga olib kyeladi. Shu bois oila ilk axloqiy tarbiya o’chog’i, maskani sifatida katta ahamiyat kasb etadi.

Oila mustahkam, tinch, farovon, sog’lom, baxtli bo’lsagina jamiyatda barqarorlik vujudga kyeladi. Shuning uchun ham mamlakatimizda oilani mustahkamlashga alohida e'tibor byerilmoqda. Asosiy qonunimizning “Oila dyeb atalgan 14-bobidagi 64-65-moddalarida oilaning mavqyei quyidagicha byelgilanadi. “Oila jamiyatning bir bo’g’inidir hamda jamiyat va Davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega”. “Onalik va bolalik Davlat tomonidan muhofaza qilinadi”.

Axloqiy maskan bo’lish oila jamiyatini, millatini tashkil etadi. Mamlakatimizda barpo etilayotgan fuqarolik jamiyati oila va davlat o’rtasidagi muhim bosqichdir. Bunda mazkur fuqarolik jamiyati o’ziga hos xususiyati unda axloqiy tamoyillar jamiyatning o’z-o’zini boshqarish bosqichiga o’tishning asosiy omili bo’lib xizmat qilishligi bilan izohlanadi. Bu o’rinda Pryezidyentimizning quyidagi fikrini esga olish maqsadga muvofiqdir: “Fuqarolik jamiyatining eng asosiy byelgisi – bu davlatning vazifasi – vakolatlarini jamoat tashkilotlariga bosqichma-bosqich o’tkazish orqali fuqarolarning ijtimoiy faoliyatini, siyosiy-axloqiy madaniyatini oshirishdan iboratdir”.

Fuqarolik jamiyati mohiyatan oila va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning nisbatan uyg’unlashgan darajadagi jamiyat tizimidir. Chunki fuqarolik jamiyatning asosiy xususiyatlaridan biri bu o’z-o’zini boshqarish[tamoyili] hisoblanadiki, bunda ushbu tamoyil oila bilan boshqaruvchi siyosiy tashkiloti bo’lgan davlat o’rtasidagi munosabatni uyg’unlashtirish omili bo’lib xizmat qiladi.

O’z-o’zini boshqarish tizimiga o’tish jarayonida davlat funktsiyalari asta-syekinlik bilan jamoat, nodavlat tashkilotlari zimmasiga o’ta boradi. O’zbyekiston Konstitutsiyasining 105-moddasi va “Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari to’g’risida”gi qonunni 1-moddasiga binoan, shahar qishloq va ovullarda, shuningdyek, ular tarkibidagi mahallalarda fuqarolarning yig’inlarini – o’zini-o’zi boshqarish dyeb byelgilanadiki, ular 2,5 yil muddatga rais [oqsoqolli] va uning maslahatchilarini saylaydi.

O’zini-o’zi boshqarish organlari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolarga o’z huquqlarini ro’yobga chiqarishga ko’maklashadilar, o’z hududlaridagi ijtimoiy va xo’jalik vazifalarini hal etish, ommaviy-madaniy tadbirlarni o’tkazish, davlat hokimyati, boshqaruv organlari hamda O’zbyekiston Ryespublikasi qonunlari, Pryezidyentning farmonlarini, hukumatning, xalq dyeputatlari mahalliy Kengashlari va hakimlarning qarorlarini bajarishda fuqarolarni birlashtiradilar.

O’zini-o’zi boshqarish tamoyili har bir fuqarodan jamiyatdagi siyosiy-ijtimoiy jarayonlarda faol sub'yekt sifatida ishtirok etish bilan birga, ulardan o’zida yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirishlarini talab qiladi. Ushbu vazifani barcha tarbiya yo’nalishlarida axloqiy tarbiyaning ustuvor mavqyei o’zaro birlik orqali amalga oshiriladi. Shunga ko’ra barpo etilayotgan jamiyat mamlakatimizda.. G’arb mamlakatlaridagi fuqarolik jamiyatidan ana shu jihati bilan farq qiladi. Agar g’arb mamlakatlari boshqarish tizimida qonunchilik yyetakchilik qilsa, bizda ma'naviy axloqiy yo’nalish byelgilovchi mavqyeyini egallaydi.

Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishda davlat bosh islohotchi vazifasini o’taydi. Davlat turli-tuman boshqaruv va tashkiliy institutlar majmuasi bo’lib, uning eng muhim vazifalardan biri-bu jamiyat va shaxs munosabatlarini uyg’unlashtirishdir-ki, buni u eng avvalo ta'lim-tarbiya tizimini isloh qilish, mukammalashtirish orqali amalga oshadi.

1997 yildan boshlab amalga oshirilayotgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” bu sohadagi asosiy yutuqlarimizdan biri bo’lib, u xalqimizning intyellyektual salohiyatini oshirish bilan birga ularning axloqiy madaniyatini shakllantirishga fuqarolik jamiyatiga muvofiq kyeluvchi yyetuk kadrlar yyetishtirishga qaratilgandir.
2. Ryejadagi ikkinchi savol axloqiy madaniyat va kasbiy odob masalasi bo’lib, u axloqshunoslikdagi asosiy mavzulardan biri bo’lib hisoblanadi.

Davlat va fuqarolik jamiyati uchun xos bo’lgan jamiyat va shaxs uyg’unligiga muayyan darajasini fuqarolarning axloqiy madaniyati darajasi orqali erishiladi. Axloqiy madaniyat shaxsning jamiyat tomonidan qabul qilingan, insonda zavq uyg’otuvchi tajribalarning o’z hayoti faoliyatida amal qilishi, qo’llashi, hayot tarziga singib borishi, o’z-o’zini muntazam takomillashtirib borishi singari jihatlarni o’z ichiga qamrab oladi. Shunga ko’ra axloqiy madaniyat umumiy madaniyat tizimining tarkibiy qismi bo’lib, shaxsning jamiyat axloqiy tajriba, normalarini e'tiqod darajasida o’zlashtirishi, hatti-harakatlari, hayotiy faoliyatida namoyon etish malaka ko’nikmalaridir. Axloqiy madaniyat shaxs va jamiyat o’rtasidagi munosabatlari, ularning maqsad manfaatlarini uyg’unlashtirishning omili bo’lib hisoblanadi. Chunki ijtimoiy munosabatlar taraqqiyoti darajasi axloqiy norma, tamoyillarning jamiyat a'zolari tomonidan qay darajada o’zlashtirilganligi bilan byelgilanadi.

Axloqiy madaniyat tuzilmasi muayyan tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, bular quyidagilar: 1] muamola odobi: 2] etikyet; 3] kasbiy odob.

Ijtimoiy munosabatlar – bu kishilar o’rtasidagi kundalik, turmush, ishlab chiqarish jarayonida shakllanadi-ki, bu jarayonda axloqiy mye'yorlarga rioya qilish – muomala odobi muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga ko’ra muomala odobi ijtimoiy xaraktyerga ega bo’lib, u mohiyatan shaxs axloqiy madaniyati shakllanishining dastlabki bosqichi hisoblanadi.

Muomala odobi kishining xushmuomalalik, rostgo’ylik, kamtarlik, halollik kabi axloqiy mye'yorlarga qay darajada rioya qilishi, turmush tarzida qulay bilishida namoyon bo’ladi. Xalqimiz orasida keng tarqalgan hikmat-u naqllarda muomala odobining ana shu jihatlari o’z ifodasini topgan. Masalan: “Shirin so’z jon ozig’i, yomon so’z-bosh qozig’i”, “Yaxshi topib gapiradi, yomon-qopib”, “Til yarasi bitadi, so’z yarasi bitmaydi”, “Do’st achitib gapiradi, dushman-kuldirib” va boshq.

Bunday hikmatlarning har birida mujassamlashgan fikr ming yillar davomida kishilarning hayotiy tajribasida yuzaga kyelgan haqiqatlardir-ki, bunga ko’pincha e'tibor byerilmaydi. Vaholanki, kishining axloqiy-ma'naviy hislatlari eng avvalo muomala madaniyati odobida namoyon bo’ladi. Bu o’rinda birgina misol kyeltirish bilan chyeklanishimiz mumkin. Dyemak, bir kishi byergan va'da bo’yicha o’z tanishi bilan kyelishilgan uchrashuvga ataylab bormadi. Bir qarashda oddiy bir xol bo’lib ko’ringan va'daga vafo qilmaslik aslida rostgo’ylik axloqiy mye'yorining buzilishidir-ki, bunda kishi o’ziga nisbatan ishonchini yo’qotadi.

Etikyet – bu kishilarning o’zaro munosabatiga tyegishli umumiy tarzda qabul qilingan va rioya qilinishi talab etiladigan axloqiy qoidalardir. Shunga ko’ra u muomala odobining rasmiylashgan shaklidir-ki, u har bir xalqning urf-odati, xulq-atvori bilan byevosita bog’liq odob qoidalari hisoblanadi. Masalan, bizning xalqimizdagi myehmondorchilik, dasturxon ustida o’tirish – ovqatlanishning odob qoidalari–etikyetlardan [dasturxon to’rida eng kattalarning o’tirishi, ovqat yyeyishni ularning boshlab byerishi va boshq.] g’arb – Ovro’pa xalqlarning bu boradagi etikyetlari farq qiladi. [Bu o’rinda Maxtumqulining: “Har yigitning aslini bilay dyesangiz, marakada o’tirib turishing ko’ring” degan so’zlarini eslash kifoya.

Bugungi globallashuv, dunyo xalqlari madaniy aloqalarining kengayib borishida kishilarimizda, ayniqsa yoshlarimizda milliy qadriyatlarimizga sodiqlik ruhida tarbiyalash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Shunga ko’ra yoshlarimiz milliy etikyet ko’nikmalarini shakllantirish bugungi tarbiya tizimining muhim vazifasi hisoblanadiki, oila buni amalga oshuruvchi asosiy sub'yekt sanaladi. Darhaqiqat, odob ko’nikmalari bolada yoshlikdan byevosita ota-onaning namunaviy hatti-harakatlari ta'sirida shakllanadi. “qush uyasida ko’rganini qiladi”degan xalq hikmatida ana shu oddiy haqiqat mujassamlashgandir.

Etikyet muomala odobi sifatida faqat muayyan millat, xalq munosabatidagi emas, balki xalqaro ijtimoiy-siyosiy miqyosida, xususan, diplomatiya sohasida qabul qilingan qonun-qoidalar tarzida ham amal qiladi. Bunday qonun qoidalar rasmiy xaratyerga ega bo’lib, ularga elchilardan tortib, davlat boshliqlarigacha birday rioya qilishi talab etiladi. Va ularni buzish qat'iyan taqiqlanadiki, bunga yo’l qo’yilgan xolda katta jarima to’lanadi.[Sobiq sho’rolar mamlakatining boshlig’i N, S, Xrushchyev 1962-yilda BMT assamblyeyasida ma'ruza qilish etikyetini buzganligi uchun unga jarima byelgilangan edi].

Kasb odobi axloqiy madaniyatning moddiy va ma'naviy ishlab chiqarish jarayonida amal qilish shaklidir. Boshqacha qilib aytganda, kasb odobi muayyan ishlab chiqarish sohasida shug’ullanuvchi shaxs–kasb egasining o’z ijtimoiy burchini axloqiy norma, mye'yorlar myezonidan o’tash madaniyatidir. Kasb odobi bir-biri bilan uzviy bog’liq ikki jihatni o’z ichiga oladi: huquqiy va axloqiy. Kasb egasining o’z burchini jamiyatning maqsad va manfaatlariga muvofiq majburiyat doirasida bajarishi birinchi jihat mohiyatni ifodalasa, ikkinchi jihatning mohiyati esa ixtiyor erkinligi, axloqiy tanlov asoslanishligi bilan izohlanadi va qayd etilgan jihatlar o’zaro uzviy birlikda kasb egasi faoliyatida axloqiy munosabat tarzida namoyon bo’lgan paytdagina kasb odobi axloqiy madaniyatning amal qilish shakli hisoblanadi. Darhaqiqat, masalan, shifokor-vrachning kasb odobi Gippokratga qasamyodini faqat majburiyat doirasida emas, balki axloqiy tanlov tamoyillari asosida ado etishligida namoyon bo’ladi. Shuni ta'kidlash kyerakki, kasb odobida huquqiy jihat byelgilovchi, ustuvor tomon hisoblanadi va shu bois hyech bir tabib, hatto o’zining ashadiy dushmanini ham davolamaslikka haqqi yo’q.

Kasb odobi huquqiy va axloqiy jihatlarining birligi tamoyili barcha kasb egalariga ham birdyek talluqlidir.

Shuni alohida ta'kidlash kyerakki, kasb odobi turli toifadagi kishilar o’rtasidagi o’zaro aloqa muomala odobi bo’lib qolmasdan, ayni paytda unda shaxs va jamiyat o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlar ifodalanadi. Chunki har bir ijtimoiy guruh kasbiy vazifa-burchlarini bajarishiga ko’ra iyerarxiyali, mavqega egadirlarki, bunda ularning biri ikkinchisiga nisbatan imtiyozli huquqga ega bo’ladi. Chunonchi, o’qituvchi uquvchiga nisbatan, maktab diryektori o’qituvchiga nisbatan va h.

Shu jihatdan olib qaraganda kasb odobi madaniyati jamiyat va shaxs munosabatlarini uyg’unlashtirishda muhim mavqyeni egallaydiki, bu ayniqsa bugungi kunda mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini barpo etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan bunday jamiyat o’z mohiyatiga ko’ra o’z-o’zini boshqa tamoyiliga asoslangan tizim bo’lib, bunda fuqarolarning axloqiy madaniyati ustivor mavqyeni egallaydi.
3. Axloqshunoslik, birinchi ma'ruzamizda ko’rib o’tganimizdyek, amaliy falsafada bo’lib, uning u axloqiy bilimlar, tamoyillar, mye'yorlar, norma-talablarni kishilarning hatti-harakatiga turmush-tarzi, hayotiy faoliyatimizga aylantirish masalasi tadqiqi bilan shug’ulanishligi bilan izohlanadi va bunda mazkur fan byevosita axloqiy tarbiya amaliyoti, ya'ni uni amalga oshirish jarayoni bilan shug’ullaniladi, balki mazkur tarbiyaning maqsadi, vazifalari va vosita usullarini falsafiy-nazariy, tajribaviy-bayoniy usullarini ko’rsatib byeradi. Shunga ko’ra axloqshunoslik pyedagogika fani va tarbiya maliyoti uchun dasturilamaliy ahamiyatga ega bo’lgan ilm sohasi hisoblanadi.

Axloqiy tarbiya umumiy tarbiya tizimining, falsafiy til bilan aytganda substantsiyaviy asosini tashkil etadi. Chunki barcha tarbiya yo’nalishlari [estyetik, siyosiy-mafkuraviy, huquqiy, jismoniy va h.] ning maqsad va vazifalarini amalga oshirishda axloqiy tarbiya asosiy vosita – omil bo’lib xizmat qiladi.

Chunki umuman har qanday tarbiyaning amaliy ko’rinishi, uning maqsad, vazifalarining qay darajada ryeallashishi shaxs axloqiy tarbiyasi darajasi bilan byelgilanadi va shunga ko’ra axloq ma'naviyatning nyegiz elyemyenti hisoblanadi.

Inson ma'naviyat sohibi ekanligi uning madaniyati darajasi bilan byelgilanadi. Shunga ko’ra shaxs axloqiy tarbiyasi inson mohiyati bilan bog’liq azaliy falsafiy muamolardan biri bo’lib hisoblanadi. Chunki barcha tarbiya yo’nalishlari o’zaro birlikda jamiyat va shaxs ma'naviyatini shakllantirish uchun xizmat qilib mazkur jarayonning natijasi axloqiylik myezonlari bilan o’lchanadi. Shu bois axloqiy tarbiya masalasiga har bir davrda o’ta dolzarb vazifa sifatida qaralgan. Tarixdan ma'lumki, axloqiy tarbiya Konfutsiy, Platon, Aristotyel, Yusuf Hos Hojib, Alishyer Navoiy, Ahmad Yuknakiy, Avloniy kabi mutafakkirlarning diqqat markazlarida bo’lgan va ular o’zlarining bu haqda noyob fikrlarini myeros qilib qoldirganlar. Bu yerda har bir alloma fikriga to’xtalish imkoniyati ega bo’lmasada, ayrimlarining fikrini kyeltirib o’tamiz. Yunon faylasufi Aflotun [er. avv.4 asr] ning fikricha “Tarbiya faqat azaldan insonga byerilgan fazilatlarni shakllantiradi, yuzaga chiqaradi, xolos. Bordi-yu tarbiya noto’g’ri byerilsa, u xolda insondagi azaliy fazilatlar o’zgarishi yoki o’chishi mumkin”.

Axloqiy tarbiya insonni komillikka eltuvchi yo’llarning eng asosiysi hisoblanadi. Yunon faylasufi Arastu[er.avv. 4 asrda] “Ma'naviy barkamol inson aql bilan fazilat birligiga amal qiladigan kishidir. Fazilat [axloqiy-tarbiya mahsuli] insonning qo’lga kiritgan sifatidir” - dyeb ta'kidlangan edi. Shunga ko’ra axloqiy tarbiya shaxsni ma'naviy-ruhiy kamol topishning asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Shaxsni axloqiy tarbiyalash murakkab uzluksiz jarayon bo’lib, u jamiyat uchun eng dolzarb masala hisoblanadi. U o’z vaqtida buni taniqli map'rifatparvar Abdulla Avloniy bir jumla bilan ifodalab byergan edi: “Tarbiya [axloqiy tarbiya izoh bizniki] biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”. Allomaning ushbu fikri hozirgi kunda yoshlarimizni milliy istiqlol g’oyasi ruhida tarbiyalashda dasturiamaliy ahamiyat kasb etmoqda.

Shaxs axloqiy tarbiyasi axloqiy fazilatlar, mye'yor va tamoyillarning muayyan usul va vositalari yordamida amalga oshiriladi.

Axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi ma'naviy-axloqiy barkamol shaxsni shakllantirish bo’lib, bu axloqiy norma, tamoyil va mye'yorlarni har bir kishining faoliyati, motivi hatti-harakatining mazmuni, turmush tarziga aylantirish vazifasi orqali amalga oshiriladi. Shu ma'noda axloqiy tarbiya – bu shaxsning axloqiy madaniyatini shakllantirishga qaratilgan uzluksiz, tizimli jarayondir.

Mazkur vazifa bir-birini taqozo etuvchi ob'yektiv va sub'yektiv omillar birligida amalga oshadi. Jamiyat ma'naviy hayoti darajasi axloqiy tarbiyaning ob'yektiv sharoiti-omili hisoblanadi. Mazkur tarbiyaning sub'yektiv omili esa insondagi ilohiy noyob nye'mat axloqiylikni muayyan tamoyil vosita va usullar bilan takomillashtirishga qaratilgan maqsadli jarayondir.

Axloqiy tarbiya quyidagi tamoyillar orqali amalga oshiriladi: 1] namunaviylik; 2] o’z-o’zini tarbiyalash; 3] uzluksizlik.

Namunaviylik – bu tarbiyalanuvchiga axloqiy mye'yorlarning konkryet shaxs faoliyatida qay darajada ryeallashganligini ibrat qilib ko’rsatishdir. Mazkur tamoyil ayni paytda tarbiyalining o’zi tarbiyalangan bo’lishi kyerak degan tamoyilga amal qilishni talab etadi.

Namunaviylik tamoyili, ayniqsa, yoshlarga oila, maktablarda odob, xulq ko’nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir. Chunki bolalar tabiatan taqlidchi bo’ladilarki, ular bunday ko’nikmalarni birinchi galda o’z ota-onalari, o’qituvchilaridan oladilar. Shuning uchun har bir ota-ona, pyedagog yoshlarni faqat o’git, nasihat bilan byerish bilan emas, balki namunaviy hatti-harakati, o’rnak ko’rsatish orqali tarbiyalashi talab etiladi.

O’z-o’zini tarbiyalash axloqiy tarbiya jarayonining faoliyat sifatida amal qilish ning o’ziga hos shakli hisoblanadi. O’z-o’zini tarbiyalash–bu kishining o’z-o’zini anglashi, jamiyatning ehtiyoji, maqsadi myezonidan turib o’z-o’ziga baho byerishi, o’z-o’zini nazorat qilishi asosida kyechadigan faoliyati bo’lib, bunda u o’zini shaxs sifatida shakllantiradi. Shaxsda bunday qobiliyat maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonida shakllanadi va bunday tarbiya birinchi galda oilada amalga oshiriladiki, bunda ota-onaninig farzandlarga namuna ko’rsatishi muhim rol o’ynaydi.

O’z-o’zini tarbiyalash ijobiy sifatlarini takomillashtirish va salbiy nuqsonlarni tuzatishga qaratilgan ongli va muntazam faoliyat dyeb ta'riflanadi. Lyekin, shaxsda o’zining salbiy hislatlarini tushunish, uni yo’q qilish ga intilish, yaxshi fazilatlarni rivojlantirish uchun harakat qilish faoliyati o’z-o’zidan vujudga kyelmaydi. Buning uchun barcha tarbiyachilar qunt bilan yoshlarni o’ziga nisbatan talabchanlik nuqtai-nazari bilan qarash yo’lida talay ish olib borishlari lozim. Bu o’rinda bolani kimga o’xshashi va kimdan ibrat olishiga ko’maklashish zarur. Ammo bu ish buyruq yoki ko’rsatma shaklida emas balkim, fikr-xohish bildirish yoki maslahat tarzida amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.

Tanqidiy qarash vujudga kyelmasdan turib o’z-o’zini tarbiyalash amalga oshmaydi. Lyekin boshqa kishilardagi kamchiliklarni tanqid qilish kifoya qilmaydi. Balkim o’ziga nisbatan qattiq talabchan bo’lish, o’z kamchiliklarni anglash va ularni qunt bilan yo’qotish muhim ahamiyatga molikdir. O’ziga nisbatan talabchan bo’lmaslik, o’z nuqsonlarini tan olmaslik, hudbinlikka va nihoyat axloqiy tubanlikka olib boradi. O’z-o’zini tarbiyalash yo’lida ijobiy natijaga erishmoq uchun yoshlarda o’z xulq-atvorini to’g’ri baholash qobiliyatini rivojlantirish, o’zi uchun ma'qul axloqiy idyeal tanlash istagini vujudga kyeltirish lozim. Bu oqil ona tarbiya jarayoni va murabbiylarning shaxsiy ta'siri orqali vujudga kyeladi. Insonda o’z-o’zini tarbiyalash xususiyatlari kichik yoshda boshlanib, yoshi ulg’aygan sari takomillashib boradi. Xususan o’smirlik davrida taqlidchanlik ancha rivoj topadi. Ular ijobiy shaxslardan ibrat olish bilan birga ba'zan salbiy mard, botirlardan ta'sirlanib ularning nojo’ya yo’llaridan borib qoladilar. Natijada: manmanlik, ikki yuzlamachilik, baqritoshlik, ichkilikbozlik, hattoki o’g’rilik kabi yomon sifatlarni yo’qotishga urinadilar. O’zlaridagi salbiy harakatlarni ijobiy faraz qilib ba'zan jinoyatlar sodir qiladilar. O’z-o’zini tarbiyalash jarayonini pyedagogik nazoratsiz [stixiyali xolida] qoldirib bo’lmaydi. Chunki yoshlar hayotiy tajriba va shuningdyek huquqiy bilimdonlik yetishmaydi. Uning ustida ayrim o’smirlar o’jarlikni printsipiallikni dyeb hato tushunib axloqsizlik darajasiga tushunadilar.

Uzluksizlik axloqiy tarbiyaning muhim tamoyili bo’lib, mazkur tarbiyaning barcha yo’nalishlar bilan uzviy birlikda va tarbiya sub'yektlarining [oila tarbiya muasasaligi maktab, oliy maktab, jamoat tashkilotlari] ning o’zaro aloqadorlikda faoliyat ko’rsatishni taqozo etadi.

Axloqiy tarbiyadagi uzluksizlik-tamoyili ta'lim va tarbiya birligida amalga oshiriladiki, bu ko’pincha tarbiya xususan, axloqiy tarbiya amaliyotida nazardan chyetda qoldiriladi.

Axloqiy tarbiya bir qator vositalar orqali amalga oshiriladi: Bular: oila, myehnat, san'at, ommaviy axborot vositalari va h. Shaxs axloqiy tarbiyasi avvalo oiladan shakllanadi. To’g’rirog’i, u ona qornidan boshlanadi degan gap byejiz aytilmagan. Chunki avvalo ota-onaning o’zi axloqiy tarbiya ko’rgan bo’lishi kyerak. Ota-ona o’zining axloqiy fazilatlari bilan farzandiga namuna bo’la olishi kyerak. Shuning uchun ularning zimmasiga kattta ma'suliyat yuklangandir.

Axloqiylik insonning insoniyligi uning axloqiy tarbiya mahsuli bo’lgan axloqiy madaniyatida ifodalanadi. Shunga ko’ra axloqiy tarbiyaning ahamiyati nihoyatda katta bo’lib, oila uning asosiy omil – vositalaridan biri hisoblanadi.

Myehnat ham shaxsiy axloqiy tarbiyalovchi muhim vositalaridan biridir. Insonni halolllikka, poklikka o’rgatadi. Myehnatga o’rganmagan kishi dangasa, loqayd, bye'mani, adolatsiz, mol-dunyoga byeriluvchan, tayyorga-ayyor, xasis,pastkash, takabbur kabi illlatlar egasiga aylanadi.

“Myehnat insonni ulug’laydi” degan maqoldakatta hikmat bor. Ijodiy myehnat insonni inson qilib tarbiyalaydi, komillikka eltadi, sabr toqatli bardoshli qiladi. Shuning uchun oila, maktabda bolalarni myehnatga o’rgatish – myehnat tarbiyasini amalga oshirish muhim dolzarb vazifa hisoblanadi.

San'at axloqiy tarbiya vositalar tizimida alohida o’rin egallaydi. Chunki san'at asarlarida axloqiy myezoniy tushunchalar, tamoyillar mazmun-mohiyati badiiy obrazlarda mujassamlashadi. Shunga ko’ra shaxsda san'at asarlarini estyetik idrok etish, undan ma'naviy-ruhiy qizolanish qobilyatini shakllantirish axloqiy tarbiyaning muhim vazifasi hisoblanadi va huddi mana shu vazifani amalga oshirishda axloqiy va badiiy-estyetik tarbiyaning maqsad va vazifalari o’zaro mushtaraklashadi.

San'at turlari orasida badiiy adabiyot alohida mavqyeni egallaydi. Chunki badiiy asarlarda axloqiy estyetik idyeallar, konkryet qahramonlar obrazida mujassamlantiradiki, ulardan o’quvchi yashashdan maqsad nima va qanday yashamoq degan azaliy axloqiy savollarga nisbatan javob topadi.

OILANING YO’Q QILIShNING YeVROPAChA USULI

“G’arb” desa, og’zidagi sulaklari oqib ketadiganlarning ko’pligidan doim ajablanib kelaman. Ularning farqli jihatlaridan biri shundaki, bundaylar odatda o’z milliy qadriyatlari va o’z ota-bobolarining madaniyatlariga, yumshoq qilib aytganda, ancha hurmatsizlik qiladilar. Oldingdan oqqan suvning qadri yo’q, deganlari shu bo’lsa kerakda. Quyidagi maqola o’z milliy qadriyatlarini pisand etmayotganlarga ijobiy ta’sir qilishi va hozirgi holatga boshqacha nigoh bilan nazar solishimizga sabab bo’lsa, ajab emas.

Oilani yo’q qilishning yevropacha usuli

Yaqinda bir do’stim Olmoniyadan qaytib keldi. U olmonlar yurtiga o’g’li bilan birga borgan edi. O’g’li olmonlarning hayotini bir necha kun kuzatib, dadasidan so’rabdi: “Ular o’zlarini bunday tutishi normal holatmi yoki biz qandaydir o’zga vaqt va qandaydir o’zga makonga tushib qoldikmi?”. Men do’stim so’zlab bergan hamma narsani birma-bir sanab o’tirmoqchi emasman, faqat asl mohiyatni ta’kidlamoqchimanki, Olmoniya, umuman aytganda, Yevropa unga yoqmagan, ba’zi holatlarda nafratlanib ham ketgan. O’zi Yevropaga nima bo’lgan? G’arbning shu darajaga tushib ketishiga inqiroz sabab bo’ldimi? Yoki G’arbning iste’molchilar jamiyati, mumkin bo’lgan va mumkin bo’lmagan barcha narsalarni iste’mol qilaverib, o’z sog’liqlari, vijdoni va aqllarini yo’qotib qo’ydilarmi va bu narsa bizning sayyohlar ko’ziga yaqqol tashlanadigan bo’lib qoldimi? 

Ruslarning qadimiy bir maqolida: “Mahbubing birga bo’lsa, kulba ham – jannat”, – deyilgan. Bu maqol boshqa ko’p mamlakatlarda turli ko’rinishlarda talqin qilinadi: “Kulbang bo’lsa, mahbub ham topiladi, jannatga esa hojat yo’q”. Aytgancha, ingliz tilida maqol biroz “uyatsiz” ko’rinishda talqin qilinar ekan. “Love in a cottage”ni so’zma-so’z tarjima qilsak, “Kottejdagi sevgi” ma’nosini beradi. G’arb mentaliteti kulba so’zini qabul qila olmaydigan darajaga kelgan, jannatni esa ular hyech qachon tugamaydigan jinsiy aloqa va yeb-ichish, deb tasavvur qilishadi.
O’zini buyuk davlat fuqarosi ekanini his qilish uchun o’z vataniga muhabbat qo’yish kerak xolos va buning uchun o’z mamlakatini o’zga mamlakatlar bilan solishtirish shart emas. To’g’ri, chet ellardan o’rganishimiz kerak bo’lgan narsalar bor bo’lsa – bordir balki va haddan oshiq maqtalgan G’arb andozalarini qabul qilar ekanmiz, bugungi “sivilizasiyalashgan” Yevropaning asl basharasini ham bilib qo’yishimiz foydadan holi bo’lmaydi.

OLMONIYa

Quyi Saksoniyaning Xildesxaym yepiskopligidagi cherkov tarmog’ini 53 “dona”ga kamaytirish haqida qaror qabul qilindi. Avvaliga 80 taga kamaytirmoqchi edilar, biroq “xudoning baytlarini” uchdan birga kamaytirishga arang rozi bo’lishdi. Umuman olganda, Olmoniyada yana yuzlab cherkovlar yopilish arafasida turibdi. Bular nafaqat katolik cherkovlari, balki bular orasida lyuteran cherkovlari ham ko’p. Sabab esa bitta, u ham bo’lsa nomi zikr qilingan konfessiyalarga ergashuvchilar sonining shiddat bilan kamayib borayotganligidir. Olmoniyada jinsiy buzuqlik odatiy holga aylanib bo’ldi. Bu yerda gomoseksualizmga normal jinsiy munosabat kabi qaraydilar. Gamburgning sobiq hokimi va Berlin hokimi ochiqcha gomoseksuallar toifasiga mansub.
Olmoniyalik aksar ota-onalar o’zlarining 14-15 yoshlik farzandlari jinsiy aloqa bilan shug’ullanayotganidan emas, balki ular homiladan saqlanish hamda tanosil (venerik) kasalliklar haqida yetarli tushunchalari yo’qligidan tashvishlanadilar. Olmoniya maktablarida jinsiy munosabatlar haqida ta’lim berish, o’rgatish yo’lga qo’yilgan. Unga ko’ra, gomoseksualizm normal jinsiy munosabatlar qatoridan o’rin olgan.
Olmonlarning Salskotten shahrida kelib chiqishi ruslardan bo’lgan sakkizta oila boshlang’ich maktablardagi jinsiy tarbiya deb ataluvchi majburiy darslarga o’z farzandlarini yuborishmagan. Bu “qiliq”lari uchun ular juda katta jarimaga tortilgan. Biroq, bu chora ham foyda bermaganidan keyin oila otalari qamoq jazosiga hukm qilingan. Olmoniyada bulimiya, ya’ni ochofatlik kasaliga chalinganlar soni millionga yetdi. Mazkur mamlakatda haddan tashqari semirishning ko’payib ketishi mahalliy krematoriylarning xavfsizligiga aloqador bir qancha muammolarni keltirib chiqardi. Juda katta jasadlarning kuydirilishi krematoriylarda yong’in xavfsizligini nazoratdan chiqardi hamda atrof-muhitni ifloslantirish masalasini o’rtaga ko’ndalang qilib qo’ydi.

GOLLANDIYa

Niderlandiya 2002 yil evtonaziyani qonuniylashtirgan birinchi mamlakat hisoblanadi. O’shandan beri yiliga uch mingdan oshiq odam bu huquqdan foydalanib kelmoqda. 2012 yil bahoridan boshlab Niderlandiyada mohir shifokor boshchiligida maxsus guruh o’z faoliyatini boshladi. Endi mazkur guruhni uyga chaqirib, evtanaziya qildirish mumkin bo’ldi. Niderlandiyaning Amsterdam, Rotterdam, Gaaga, Utrext va boshqa yirik shaharlarida nasha (marixuana), alahlash (gallyusinasiya)ni keltirib chiqaradigan qo’ziqorinlar va boshqa “yengil” giyohvand moddalarni sotishga rasmiy ruxsatnomasi bo’lgan maskanlar (kofeshoplar) tiqilib yotibdi. Ruxsatnomaga ega kofeshoplar tashkiloti og’ir giyohvand moddalarga o’rganganlarni yengil narkotiklar yordamida giyohvandlikdan xalos qilishni vaj qilishadi. Lekin giyohvandlikdan davolash markazi xodimlarining ta’kidlashicha, geroin iste’mol qiluvchilarning davolanishga kelgan 90 foizi zararli odatlarini “oddiy o’t”larni chekishdan boshlagan ekan.

2011 yili Gollandiyaning BNN telekanalida namoyish qilingan «Proefkonijnen» teleshousining boshlovchilari Denis Storm va Valerio Zenolar bir-birlarining go’shtlarini yeyishdi. Teleko’rsatuvdan biroz oldin maxsus jarohlik amaliyoti chog’ida ulardan go’sht parchalari kesib olingan, so’ng teleko’rsatuv chog’ida o’sha go’shtni ular pishirib yeganlar.

BBC Newsning xabar berishicha, Gollandiyada pedofillar huquqini himoya qiluvchi siyosiy partiya ro’yxatdan o’tgan. “Rahmdillik, erkinlik va rang-baranglik” nomi bilan ataluvchi partiya jinsiy munosabatlar joiz bo’lgan 16 yoshni 12 yoshga tushirish uchun kurashmoqchi ekan. Ular hayvonlar bilan (zoofiliya) jinsiy munosabatlarni hamda bolalar pornografiyasini ham qonuniylashtirmoqchi.

BRITANIYa

Britaniyada ham cherkovlar yopilmoqda. Endi esa, yaqindagina xudoga ibodat qilib turilgan makonlar o’rniga shoping-markazlar va hatto barlar ochilmoqda.
Birlashgan Qirollik hukumati kompaniyalarning ishchi-xodimlari ochiqchasiga xoch taqib yurishini taqiqlovchi va bunday xatti-harakatlar ularni ishdan haydashga sabab bo’lishi haqidagi taklifni ham qo’llab-quvvatladi. Shuning bilan birga, xuddi o’sha hukumat bolalar uchun Shveysariyada ishlab chiqarilgan prezervativ savdosiga ruxsat berib qo’ydi. Britaniyada yosh qizlar salomatligi haqida qayg’urib qo’yishni ham unutganlari yo’q. Oksfordshirlik talaba qizlar SMS xabarlari yordamida... kontrasepsiya (homilaning oldini olish) vositalarini (!) buyurtma qilish imkoniyatiga ega bo’lishgan (Ya’ni, turmushga chiqmagan qizlar haqida gap bormoqda – Abu Muslim). Tabletkalarni yosh qizlarga maktabdagi hamshiralar yetkazib turishadi. Bunday "zamonaviy" buyurtma xizmatidan o’quvchi qizlar 11 yoshga to’lgan vaqtlaridan e’tiboran foydalanishlari mumkin. Ushbu dastur mahalliy ma’muriyat hamda Birinchi tibbiy yordam fondi hududiy bo’limi tomonidan ishlab chiqilgan.

NORVEGIYa

Norvegiyada ahloq darajasi mavjud barcha chegaralardan ham tuban holatga keldi. Jinsiy buzuqlar paradlarida bolalar ham ishtirok etmoqda. Ularning qo’llarida gomoseksualizm va bir jinsli nikohlarni targ’ib qiluvchi transparantlarni ham ko’rish mumkin. Lut qavmiga ergashuvchilarning paradlari bu mamlakatlarda jamoat va shaharning umumiy bayramlariga aylanib bo’ldi. Ota-onalar va bolalarning xatti-harakatlarini yuvenal adliya idoralari o’zlarining to’liq nazoratiga olgan. Asosiy rasmiy g’oya – bolalarni tarbiya qilishda ularning biologik ota-onalari ustuvorlikka ega bo’lmasligi kerak. Ota-onalar o’z farzandlarini jazolagani, hatto shirinlik bergani uchun ham bolani ulardan olib qo’yishlari mumkin. Bolalarga beriladigan shirinlik miqdori qat’iy nazorat qilinishi kerak. Norvegiyada yig’lash qonunan ta’qiqlangan, ko’z yoshlari – ruhiy beqarorlik alomati. Yuvenal adliya sababli o’z farzandidan ayrilgan onaning ko’z yoshlari sudda uning ruhan beqaror va aqlan zaif ekanining dalili sifatida ko’riladi va “aybni” yanada og’irlashishiga xizmat qiladi.

ShVESIYa

Shvesiya poytaxti Stokgolmda o’lganlarning 90 foizini kuydirishadi (kremasiya), kuydirilgan jasad kullarining 45 foizini yaqin qarindoshlari so’rab olishmas ekan. Aksar holatlarda hyech qanday dafn marosimlari ham uyushtirilmaydi. Krematoriy xodimlari ham konkret kimning jasadini kuydirayotganidan ham xabarlari bo’lmaydi yoki kul solish uchun mo’ljallangan qutida qandaydir raqam bo’ladi, xolos. Iqtisodiy nuqtai nazardan, jasadlarni kuydirganda hosil bo’ladigan energiyadan shaharni isitish tizimida yoki o’zining shaxsiy uyini isitish uchun foydalaniladi.
2010 yili Stokgolmning Sodermalm rayonidagi tashkilot xodimlari bolalarga murojaat qilganda ishlatiladigan (jinslarni farq qiladigan) shvedcha «han» (bola) va «hon» (qiz) so’zlari o’rniga klassik tilda mavjud bo’lmagan, biroq gomoseksualar o’zaro ishlatadigan «hen» so’zini muomalaga kiritishdi. Shvesiya Jinsiy tenglik assosiasiyasi (RFSL) bergan ma’lumotlarga ko’ra, mazkur mamlakatda 40 mingdan oshiq bolalarning otalari gomoseksuallardan ekan.
1998 yili fotograf Elizabet Olson Iso Masih va havoriylarni gomoseksual qilib tasvirlagan suratlari Shvesiyada shov-shuvga sabab bo’lgandi. O’shanda ko’rgazma, tabiiyki, gomoseksuallar orasida katta shuhrat qozongandi. Ushbu ko’rgazma o’tkazilgan joylarning biri lyuteran cherkovi ham bo’ldi.
2003-2004 yillarda pastor Oka Grin o’z chiqishlarining birida gomoseksual aloqalarni qoralab, uni gunoh deb aytdi. “Jinsiy ozchilikni behurmat qilgani” uchun mahkama uni bir necha oy qamoqqa hukm qildi.
2009 yili ochiqchasiga lesbiyan bo’lgan Eva Brunne Stokgolm yeparxiyasining yepiskopi lavozimiga saylandi. G’arbiy Yevropaning yoshlar huquqini muhofaza qilish (yuvenal) tizimi oilani barbod va vayron etadigan jazolovchi idora bo’lib qoldi. Misol uchun, har yili Shvesiyada o’rtacha 12 mingta bola o’z ota-onasidan tortib olinadi. “Tarbiyada yo’l qo’yilgan xato”, “ota-onalarning aqliy nuqsoni borligi”, hattoki “oshirib yuborilgan vasiylik” ham bunga bahona bo’lishi mumkin. 1979 yildan boshlab bu yerda bolalarni jismoniy jazolash mutlaqo taqiqlangan. Ota-onalar o’z farzandlarini turtib qo’yishi, qulog’idan cho’zishi yoki ularga baland ohangda so’zlashi mumkin emas, aks holda buning uchun ham jazolanishi mumkin. Bolani jazolasangiz 10 yilga qamalib ketishingiz mumkin. Bog’cha yoshi davridan boshlab bolalar o’z huquqlari to’g’risida batafsil ma’lumot olishni boshlaydilar va ular huquqlarini buzsalar, o’zlari polisiyaga xabar berishlari zarurligini anglaydilar. Bunday huquqdan ularning ko’pchiligi mamnuniyat bilan foydalanmoqdalar. Bola va ota-ona manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlarda davlat hamisha bolaning yonini oladi.
DANIYa

Bechorahol daniyalik ayollarni abort qilishga majburlashadi, agar itoat qilishmasa, bor boshqa farzandini ham olib qo’yish bilan tahdid qilishadi: “Ijtimoiy soha hodimi menga aytishicha, agar qizim men bilan qolishini istasam, abort qilishga majbur ekanman”, dedi yosh bir ayol «Copenhagen Post» bilan bo’lgan intervyusida.
Ijtimoiy xizmat rahbari Peter Bryugge o’z qo’l ostida ishlaydigan xodimining tarafini olib, abort bilan “qo’rqitishga” uning haqqi bor dedi: “...agar ular yana bir farzand ko’rishni istasalar, oqibatini ham o’ylab ko’rishlari kerak bo’ladi”.
Daniyada istagan odam uchun o’z jinsiy fantaziyasini amalga oshirish uchun, “oddiy” fohishaxonalar bilan bir qatorda, otlar yoki boshqa hayvonlar vositasida shahvatlarini qondirish maskanlari xizmat qilib turibdi.
Bunga o’xshash xizmatlar Norvegiya, Olmoniya, Gollandiya va Shvesiya kabi mamlakatlarda ham keng tarqalgan. Qandaydir yomon bir narsa ro’y bermagunicha, ya’ni odamlar yoki hayvonlar bu narsalardan qandaydir jabr ko’rmagunlaricha, mazkur mamlakatlarning hukumatlari bunga o’xshash qabih xizmat turlarini taqiqlashni o’ylab ham ko’rmaydilar...

Buyuk Antoniy: “Shunday vaqtlar keladiki, odamlar aqllarini yeb qo’yishadi va, qachonki aqlini yeb qo’ymagan odamni uchratsalar, unga qarshi chiqishadi va unga “sen aqlingni yeb qo’yibsan”, deb aytishadi, chunki u ularga o’xshamagan bo’ladi”, degan edi.
Jahannam – bu muhabbat yo’q joydir. O’lgan qarindoshlarining jasadlarini kuydirish evaziga uylarini isitayotgan, ibodatxonalarini fohishaxonaga aylantirgan, shahvoniy buzuqliklarni qonuniylashtirayotgan va farzandlarini ota-onalaridan mahrum qilayotgan shahar va mamlakatlarni qanday nom bilan atasak bo’ladi?
Xudodan yuz o’girib, “boylik”, “shahvat” va “farovonlik” deb atalgan butlarga sig’inish va shu narsalarga murojaat qilish natijasida, G’arb jamiyati ma’naviy inqiroz botqog’iga g’arq bo’lmoqda.

ROSSIYa

Bugun Rossiyada ham G’arb uchun allaqachon odatiy hisoblangan aqlsizlikning turli xillari targ’ib qilinmoqda. Biroq, bu davlatda hali ham G’arbning shaytoniy amallariga qarshilik qiluvchilar topilib turibdi. Ya’ni, qandaydir qabih gunoh qonun tarafidan taqiqlanmagan bo’lsa ham, bu mamlakatda hali beri gunoh ish solihlik nomini olishga ulgurgani yo’q. Agar kimdir aynigan bo’lsa, u – yo josus, yo –sotqin, yo, bo’lmasa, o’tgan asrning 90-yillarida Finlyandiyaning qaysidir bir chekkasida sotib olgan “yashil ko’zoynagini” yechib qo’yishni unutgan nusxadir.

«Hayoning yo’qligi — shizofreniya alomatidir»

Bizning jamiyatda psixiatrik belgilar, aynan psixiatriya sohasiga taalluqli belgilar, moda etaloni sifatida targ’ib qilinmoqda, deb hisoblaydi Demografik xavfsizlik jamoatchilik instituti direktori Irina Medvedeva. 
Psixiatrik buzilishlar ahloqning o’zgarishiga, ahloqiy buzilishlar esa ruhiy deformasiyaga olib keladi. Irina Medvedevaning fikricha, ayni shu o’zgarishlar sababli, rossiyaliklarning sun’iy ravishda psixik zararlanishi sodir bo’lmoqda. Bu ba’zi hollarda “seksual uyg’otish” deb ham atalmoqda, taklif qilinayotgan narsa bir qarashda boshqacha bo’lib, uning “insonparvarlik” niqobi ostida umuman o’zga narsa va g’oyalar targ’ib qilinmoqda. 

E’tibor beradigan bo’lsangiz, hozir kiyinishda ham pala-partishlik: sochni yuvmay yurish, yirtiq kolgotka va djinsilar, paltolar yoki o’g’il bolalarning turli beo’xshov uzunlikdagi ko’ylaklari, ularning turli, ba’zida, noto’g’ri tugmalarga qadalishi ham urfga kirgan. Ammo, eng achinarlisi, psixiatrik kasalxonalarda kasallik varaqasida “bemor tartibliligi” degan punkt mavjud bo’lib, agar bemor unga muvofiq ko’rinishga ega bo’lmasa (pala-partish, tartibsiz kiyinsa), u juda og’ir psixik buzilish sifatida talqin qilinadi. “Yohud ko’plab jangari va triller filmlarning qahramonlarini oling – ular g’ayritabiiy kuchga ega kishilar bo’lib, o’z muammolarini yo’ldagi barcha jonli va jonsiz narsalarni qulatish va yo’q qilish orqali hal etadilar. Bunday holat psixiatriyada “gipoid shizofreniya” deb atalib, unda o’smirona patologik vaxshiylik qalbning patologik ahmoqligi bilan bog’lanib ketadi, ya’ni patologik xissiy befarqlik ro’y beradi”, – deb ta’kidlaydi Medvedeva.

Odamning yana bir boshqa sifati – haddan ortiq rasional ekanidir. Buni esa, bugungi kunda pragmatizm nomi bilan atashmoqda. Bu ham shizofreniya alomatidir. Ko’pincha, tor dunyoqarashga ega odam, shizofreniyaga chalingan insonni irrasional deb o’ylaydi. Aslida esa, unday emas. Shizofreniyaga chalingan odam haddan ortiq rasionaldir, biroq, shuning bilan birga, hissiz, beparvodir. Bugungi kun yangi moda mafkurachilari yoshlarni “kam hissiyot - ko’proq pragmatizm”, deya da’vat qiladilar. Biroq bu juda og’ir belgi hisoblanadi. Psixiatriya nuqtai nazaridan olib qaraganda, hayoning yo’qolishi nimani anglatadi? Irina Medvedevaning fikricha, “bu nafaqat vuayerizm (TV orqali o’zgalar yotog’ida nimalar sodir bo’layotganini namoyish etish) kabi turli behayoliklardan iborat turmush tarzini tiqishtirish, balki seksopatologik og’ishlarni ham keng targ’ib qilishdan iborat. Seksopatologiya esa psixopatologiyaning bir qismidir”. Ammo, hayo pardasining yirtilishidagi eng asosiy omil – bu yoshlarga xavfsiz jinsiy aloqalar haqida gapira turib, ularni jinsiy moyilligini qoniqtirishga undash va shu yo’l bilan sog’lom ruhiyat shakllanishi uchun eng muhim unsurlardan biri sanalgan oila-nikoh munosabatlar qadrini pasaytirish bo’lib qolmoqda. Agar mazkur qadriyatlar saqlanib qolinmasa, inson psixikasi turli xil o’ta og’riqli buzilishlarga duch kelishi turgan gap. Xususan, buning oqibatida butun jamiyat aqliy tanazzul – degradasiyaga yuz tutadi.
Axlokiy madaniyat va kadriyatlar

Reja:

1Muomala madaniyati axlokiy madaniyatning tarkibiy kismi va uning ijtimoiy- tarixiy axamiyati.

2.Asosiy axlokiy kadriyatlar. Kasbiy odobning axlokiy madaniyat bilan uygunligi.

3.Tibbiy va ekologik tarbiyannng axlokiy asoslari. Soglom turmush tarzining barkamol avlod axlokiy tarbiyasidagi axamiyati. Sa’natning shaxs axlokiy tarbiyasiga ta’siri.

4. 
   .Zamonaviy axlokiy tarbiyaning yutuklari va kamchiliklari.Ommaviy madaniyatning yoshlar dunyokarashiga ta’siri.Zamonaviy axlokiy tarbiyada kosmopolitizmga moyillik.
   

5.Yuksak axlokiyni tarbiyalashda texnologiyaning ijobiy va salbiy ta’siri.Bioetika- amaliy etikaning asosi.

Estetika: Estetikaning predmeti, maksadi va vazifalari

Reja

1. 
   1."Estetika" fanining obekti va falsafiy moxiyati. "Estetika" xakidagi karashlar tarixi
   
2. 
   2 .Estetika kategoriyalarining an’anaviy va zamonaviy tasnifi vauning turlari :Guzallik,ulugvorlik,fojiyeaviylik,kulgulilik
   
3. 
   Guzallik va uning mukobillari. Fojeaviylik (tragediya) kategoriyasi. Kulgililik kategoriyasi.
   
4. 
   Estetika kategoriyalarining uzaro alokadorligi.
   

Estetika kategoriyalarining tasnifi

Har bir fanning muayyan tadqiqot obyekti bo’lib, bu obyekt tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo’ladi. Ma’lumki, dialektikaning biror-bir kategoriyasini voqyelikdan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Chunki, bu kate­goriyalar (yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni o’rab turgan olamda sodir bo’ladigan voqyea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni to’g’ri tahlil etishga ko’mak beradi. Estetika ham falsafiy fan sifatida o’zining qonun va kategoriyalariga ega. Estetika kategoriyalari (go’zallik, hu­nuklik, ulug’vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi.

Estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko’p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelmoqda. Bu borada go’zallik, ulug’vorlik, fojiaviylik, kulgulilik, xunuklik kabi an’anaviy ko’rinish ko’pgina adabiyotlarda o’z aksini topgan. Biroq, bizningcha, mazkur kategorial tasnifdagi ketma–ketlik va ular orasidagi bog’liqlik o’zini to’laqonli ko’rsatib bera olmaydi. Bugungi kunda go’zallik – ulug’vorlik – fojiaviylik – kulgililik; estetik ideal – estetik did – estetik tuyg’u; san’at – badiiy obraz – ijodkorlik ko’rinishdagi tizim estetika fanining kategoriyalar tasnifida kengroq qo’llanilmoqda.

Estetik kategoriyalarning tasnifi, tizimlari, turlari va xususiyatlari rus nafosatshunos olimlarining qator tadqiqotlarida o’rganilgan. Ayniqsa, Ye.G.Yakovlev tomonidan estetika kategoriyalarining tizimlashtirilishi bir qadar qiziqarli va kengqamrovliligi bilan muhim ahamiyatga ega. U o’zi ishlab chiqqan tizimda kategoriyalarni uchta guruxga ajratadi. Bular: 1) obyektiv, 2) obyektiv-subyektiv, 3) subyektiv. Bu tizim ushbu jadvalda quyidagicha aks etgan:

Nafosat Universal kategoriyalar

Go’zallik Estetik ideal San’at

Ulug’vorlik Estetik did Badiiy obraz

Fojeaviylik Estetik tuyg’u Ijod

Obyektiv kategoriyalar Obyektiv-subyektiv kategoriyalar Subyektiv kategoriyalar

Ye.G.Yakovlevning fikriga ko’ra, mazkur tizim shu turda yaratilgan boshqa tizimlardan o’zining universal-kengqamrovli mazmun va falsafiy-estetik mohiyat kasb etib, moslashuvchanlik (subordinasiya) va muvofiqlashtiruvchilik (koordinasiya) tamoyilini mujassam etgani xolda “ontologik-fenomenologik va ijtimoiy-gnoseologik jihatlar”ga ega.

Ayniqsa, V.P.Shestakovning estetika kategoriyalari tarixi, ularni tizimlashtirish muammolari, kategoriyalarga o’ziga xos yondoshuvning zamonaviy talqinlari hamda estetik kategoriyalar tasnifiga doir salmoqli tadqiqotlari bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Faylasuf bu borada yuыorida nomlari tilga olingan estetika nazariyotchilaridan farqli o’laroq, kategoriyalarni uch turkumga ajratadi: dastlabki kategoriyalar, umumestetik kategoriyalar, estetik kategoriyalar ko’rinishlari. Tadqiqot davomida mazkur turkumning har biri alohida taxlil qilinadi. Jumladan, dastlabki kategoriyalarni faylasuf nafosatga tegishli, deb biladi va uni beshta umumestetik kategoriyaga ajratadi: go’zallik, fojeaaviylik, kulgulilik, ulug’vorlik va hunuklik.

Mazkur jadvalda V.P.Shestakov tomonidan tizimlashtirilgan kategoriyalarning umumiy ko’rinishi aks etgan:

Nafosat DASTLABKI KATEGORIYa

Go’zallik

Fojeaaviylik

Kulgulilik -UMUMESTETIK KATEGORIYaLAR

Ulug’vorlik

Hunuklik

Disgarmoniya

Dahshatlilik

Mubolag’a

Hazil

Forig’lanish -ESTETIK KATEGORIYaLARNING KO’RINIShLARI

Qahramonlik

Ideal

Latofat

Garmoniya
Biroq, ta’kidlash lozimki, aksariyat adabiyotlarda estetika kategoriyalari asosan go’zallik – fojeaviylik – kulgulilikdan iborat uchlik sifatida taqdim etilgan. Biroq, davrlar o’tishi bilan bu an’anaga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritildi. Xususan, bu tizimga Yu.B.Borev - ulug’vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan - garmoniya va dramatiklikni, N.I.Kiyaщyenko – qahramonlikni, o’zbek olimlari T.Mahmudov uyg’unlikni, Abdulla Sher qiziqarlilikni kiritdi.

Biz yuqorida faylasuflarning estetika kategoriyalarining tarixi, uni tizimlashtirish muammolari, ko’rinishlari va o’ziga xos jihatlari bilan bog’liq qarashlar va nazariyalarga bejiz murojaat etmadik. Agar e’tibor bergan bo’lsangiz, kategoriyalar tizimi qanday ko’rinishda bo’lmasin, ularning har birida go’zallik markaziy kategoriya sifatida ishtirok etmoqda.

Manashu jihatga ko’ra go’zallik falsafasini tushuntirishdan avval go’zallikning muhim mezoniy tushuncha - kategoriya sifatidagi mohiyatini ko’rib o’tishni maqsadga muvofiq, deb bildik. Zero, estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko’p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelayotganligidan maqsad ham go’zallikning falsafiy, axloqiy, xatto siyosiy mohiyatini atroflicha o’rganishga qaratilganligidadir.
Go’zallik - estetikaning markaziy kategoriyasi sifatida
«Go’zallik»ning tugal ilmiy ta’rifi haqida biror–bir qat’iy fikr mavjud emas. Biroq, go’zallikning idrok etilishi, tabiatda namoyon bo’lishi, san’atda aks etishi hamda uning jamiyat rivojiga ta’siri haqida bildirilgan fikrlar, ilgari surilgan g’oyalar, yaratilgan ta’limotlar o’zining salmog’i bilan ahamiyatlidir. Inson va uning ruhiy–jismoniy, axloqiy–estetik faoliyati, tabiat va undagi hodisalar, jamiyat va unda ro’y berayotgan ijtimoiy–ma’naviy, siyosiy–iqtisodiy jarayonlar go’zallikka yondoshuvning tarixan tarkib topgan asosiy obyektlaridir. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, go’zallik haqidagi qarashlar va nazariyalar markaziga «Go’zallik nima?» degan savol qo’yiladi–yu, ammo ularning aksariyatida «Nima go’zal?» degan javobni ko’ramiz. Shuning uchun ham odatda, go’zallik ikki omil asosida yuzaga keladi. Bular: inson tafakkuri va mehnatining mahsuli natijasida yaratiladigan go’zallik; inson tafakkuridan tashqarida, insonga bog’liq bo’lmagan xolda yuzaga keladigan go’zallik. Birinchisida aql, ruh va xissiyot ustuvor bo’lsa, ikkinchisida makon va zamon salmoqli o’rinni egallaydi.

Nafosat falsafasi go’zallikni bilishning mahsuli deb biladi. Chunki, voqyelikdagi har qanday narsa-hodisaning go’zalligi uning ishonchlilik, haqqoniylik va realligi bilan belgilanadi. Zero inson nazari tushgan go’zallikkina qadriyatga aylanadi. Bundan tashqari, inson go’zallik haqidagi dastlabki ma’lumotni 5 ta sezgining eng rivojlangan turi bo’lmish ko’rish sezgisi orqali o’zlashtiradi, undan so’ng eshitish, ta’m bilish, hid bilish va tana sezgisi natijasida go’zallik anglanadi hamda xis etiladi. Masalan, harid qilmoqchi bo’lgan kiyimingizni, iste’mol qilmoqchi bo’lgan taomni, turmushingiz uchun zarur bo’ladigan jihozni avvalo ko’rasiz, o’rganasiz, tomosha qilasiz, so’ngra sifatiga, qulayligiga ishonch hosil qilganingizdan keyin ehtiyojingiz uchun ishlatasiz... Yarashmagan kiyimni kiyish naqadar kulgili va hunukligini tasavvur qilish qiyin emas. Shunday ekan, go’zallik xususiyatlarining namoyon bo’lishida sezgilarning alohida ahamiyatga ega ekanligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Shuningdek, go’zallik haqidagi qarashlar taxlili shundan dalolat beradiki, mazkur besh sezgi ham go’zallikni to’laqonli aks ettirish uchun yetarli emas.

Chunonchi, ko’zga ko’rinadigan hamda tafakkurning maxsuli sifatida real voqyelikka aylangan narsalar o’z–o’zicha yuzaga kelmaydi va shakllanmaydi. Ularning asosi hamda shakli va mazmuni muayyan unsur (element)lardan tashkil topadi.

Go’zallikning namoyon bo’lishi, shakllanishi va xis etilishida muayyan unsurlar mezoniy vazifasini o’taydi. Bular - me’yor, maqsadga muvofiqlik, tartiblilik, uyg’unlik, hamoxanglik, moslik, yaxlitlik, birlik, mutanosiblik, tenglik va hokazo. Mazkur tushunchalar narsa–hodisalarda bevosita yoki bilvosita ishtirok etib, undagi go’zallikni namoyon ettiradi. Masalan, bahor faslining go’zalligi tabiatning uyg’onishi, ko’klamning yuz ochishi bilan, qish fasli esa oppoq qor bilan o’ziga xos go’zallikni namoyon etadi. Tabiatning ikkala faslida ham go’zallikning moslik va mutanosiblik unsuri muhim ahamiyat kasb etadi.