Falsafa asoslari

51



Iiiiiiii kcngaytirdi, keyingi davrlarda yashagan olimlarga samarali 1.1'sii ko‘rsatdi. Ulug‘bekning astronomiya sohasidagi g‘oyalarini Ycvropada XVI asrdan boshlab Kopernik, Galiley va boshqalar i ivojlantirdilar.

Mlug‘bek Islom diniga chuqur e’tiqod qo‘ygan, ilohiyot rivojiga munosib hissa qo‘shgan, maktab va madrasalar qurishga e’tibor hcrgan shoh va jahonga mashhur olim edi. Lekin sobiq sho‘rolar dnvrida uning tabiiy-ilmiy qarashlari Islom diniga qarshi qara- lildi, hatto uni ateist darajasiga ko‘tarishga urinishlar ham bo‘ldi. «lJlug‘bek Mirzo, — deb ta’kidlagan edi Alisher Navoiy, — do- nishmand podshoh edi. Kamoloti bag‘oyat ko‘p erdi». «Temurxon naslidin Mirzo Ulug‘bek, Ki dunyo ko‘rmadi podshoh aningdek» misralari ham Navoiyga tegishlidir.

XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab Hirot madaniy va ilmiy inarkazga aylandi. Ayniqsa, Temuriylardan Husayn Boyqaro hukm- ronligi davrida bu yerda ilm-fan, adabiyot sohasida yuksalish yuz berdi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi jahonga mashhur mutafakkirlar yetishib chiqdi. 0‘rta asr mumtoz adabiyotining va- kili, ulug‘ shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiyni (1414—1492) Navoiy ustoz deb hisoblar edi. Uning qalamiga mansub asar- lar «Nafahot ul-uns», «Hujjat ul-asror», «Musiqa haqida risola», «Naqshi fusus», «Vohid atamasi haqida risola», «Haj qilish yo‘llari haqida risola», «Bahoriston» va boshqalardir. Jomiyning eng yirik asari «Haft avrang» bo‘lib, unga «Tuhfat ul-ahror», «Suhbat ul- abror», «Yusuf va Zulayho», «Suhbat ul-asror», «Layli va Majnun», «Salamon va Absol», «Xiradnomayi iskandariy» dostonlari kiradi.

Barcha musulmon mutafakkirlari kabi Jomiy ham Xudo abadiy, mutlaq va dunyodagi hamma narsalarning sababchisidir, Xudo mavjud bo‘lganda, borliq yo‘q edi, dunyo o‘zining boshlang‘ichini Ollohdan olgan, demak, Xudo hamma narsaning yaratuvchisidir, deb hisoblaydi. Jomiyning falsafiy qarashlari uning insonparvar- lik g‘oyalari bilan chambarchas boglanib ketadi. Mutafakkirning ko‘pgina asarlarida inson, adolat, muhabbat, ezgulik g‘oyalari tasvirlanadi. Jomiy naqshbandiylik ta’limotiga e’tiqod qilib, uning nazariy va amaliy jihatlarini rivojlantiradi.