Falsafa asoslari

1. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan umumiy mulohazalar o‘rtasida mavjud bo‘lib, bu muno- sabatga ko‘ra ularning har ikkisi bir vaqtda chin bo‘la olmaydi.


225





Bu mulohazalar (A, va E,) bir vaqtda xato bo'lishi mumkin; agar ulardan birining chinligi aniq bo^£lsa (A₂), unda boshqasi xato bo^£ladi (E₂).

2. 
   Zidlik (kontradiktor) munosabati mazmuni va hajmiga ko^£ra turlicha bo^£lgan mulohazalar (1-misolda: Aj va O,, Ej va I,; 2-mi- solda: A₂ va 0₂, E₂ va I₂.) o^£rtasida mavjud bo^£ladi. Ya’ni bir narsa yoki voqea haqida bir vaqtda aytilgan ikkita zid fikrning ikkalovi ham chin bo^£lmaydi, ularning biri chin, ikkinchisi xato yoki ikkalasi ham xato bo^£lishi mumkin.
   
3. 
   Bo‘ysunish munosabati sig‘ishadigan mulohazalardan maz- muni bir xil, hajmi turli xil bo^£lgan mulohazalar o^£rtasida bo^£ladi. Bunda umumiy mulohazalar bo^£ysundiruvchi, juziy mulohazalar bo'ysunuvchi bo^£ladi. Bo^£ysunish munosabatida umumiy mulo- hazalar chin bo^£lsa, ularga bo^£ysunuvchi juziy mulohazalar ham chin bo^£ladi. Lekin juziy mulohazalar chin bo^£lganda, umumiy mulohazalar noaniq (chin yoki xato) bo^£ladi. Agar umumiy mu- lohazalar xato bo^£lsa, ularga bo^£ysunuvchi juziy mulohazalar no- aniq (chin yoki xato) bo^£ladi.
   

Yuqoridagi 1-misolda A_{— xato, I, — chin; E, — xato, O, — chin bo^£ladi. Ma’lum bo^£ladiki, umumiy mulohazalar xato bo‘lsa, juziy mulohazalar chin bo^£lishi mumkin.

2-misolimizda A₂ mulohaza chin bo^£lgani uchun unga bo^£ysinuvchi I₂ mulohaza — chin; E₂ mulohaza xato bo^£lgani uchun unga bo‘ysunuvchi 0₂ mulohaza ham xato bo^£ldi.

2. 
   Qisman moslik (subkontrar) munosabati mazmuni har xil bolgan juziy mulohazalar o'rtasida mavjud bo^£ladi. Bu mu- lohazalar bir vaqtda chin bo^£lishi mumkin, lekin har ikkisi bir vaqtda xato bo^£lmaydi. Agar ulardan birining xatoligi aniq bo^£lsa, unda boshqasi, albatta, chin bo^£ladi. Yuqoridagi 1-mi- solimizda va O_t mulohazalar bir vaqtda chin bo^£lsa, 2-miso- limizda 0₂ mulohazaning xatoligi aniq bo^£lgani uchun I₂ mu- lohaza chindir.
   

Ekvivalentlik munosabatidagi mulohazalar hamma vaqt chin bo^£ladi, Chunki ularda aynan bir fikr turli shaklda ifodalanadi. Masalan, «A. Oripov 0^£zbekiston Respublikasi Madhiyasining muallifi» va «A. Oripov - 0^£zbekiston Qahramoni» mulohazalari


226

p	q	pAq
chin	chin	chin
chin	yolg‘on	yolg‘on
yolg‘on	chin	yolg‘on
yolg‘on	yolg‘on	yolg'on

0‘zbek tilida birlashtiruvchi mulohazalar «ammo», «lekin», «bi- roq» kabi bog'lovchilar va bog'lovchilarsiz ohang vositasida ham tuziladi. Mantiqiy bog'lamalar konyunksiya belgisi «A» (&) orqali ifodalanadi. Formulasi: Konyunktiv (birlashtiruvchi) mulohaza tarkibidagi oddiy mulohazalarni «p» va «q» shartli belgilari bi- lan belgilasak, ular orasiga konyunksiya belgisini «A» (&) qo ysak unda bu mulohaza p A q (p & q) formulasi orqali ifodalanadi. Konyunktiv mulohaza tarkibidagi oddiy mulohazalar chin yoki


227

yolg‘on bo‘lishi mumkin. Tarkibidagi hamma oddiy mulohazalar chin bo‘lsa, birlashtiruvchi mulohaza ham chin bo‘ladi. Boshqa hamma holatlarda esa yolg‘on bo‘ladi. Masalan, «Yolg‘on gapirish va o‘g‘irlik qilish jinoyatdir» mulohazasidagi birinchi oddiy gap «Yolg‘on gapirish jinoyatdir» chin bo‘lmaganligi uchun bu mulo- haza chin bo‘lmaydi. Ayiruvchi mulohaza deb «yo», «yoki», «yoxud» mantiqiy bog‘lovchilar vositasida bog‘langan oddiy mulohazalarga aytila- di. Bu bog‘lovchilar ikki oddiy mulohaza, bir qancha predikatlar yoki bir qancha subyektlarni bir-biridan ayirib turadi. Masalan: «Nodira ingliz tilini yoki nemis tilini yoki ispan tilini o‘rganadi». «Konsertda birinchi yoki ikkinchi qatorda o‘tiramiz». Ayiruv- chi (dizyunktiv) mulohazalar oddiy va qat’iy turlarga bo‘linadi. Oddiy ayiruvchi mulohaza tarkibidagi mulohazalardan biri yoki hammasi chin bo‘lishi mumkin, qat’iy ayiruvchi mulohazada esa tarkibidagi mulohazalardan faqat bittasi chin bo‘ladi. Masalan: «A.Avloniy shoir yoki dramaturgdir». Bu — oddiy ayiruvchi mu- lohaza. «Abdullayev musobaqada yo yutadi, yo yutmaydi». Bu — qat’iy ayiruvchi mulohaza. Oddiy dizyunksiya «v», qat’iy di- zyunksiya «v» belgisi bilan ifodalanadi. Oddiy dizyunktiv mu- lohaza p v q formulasi bilan, qat’iy dizyunktiv mulohaza p y q formulasi bilan belgilanadi. p	4	P v 4	p y 4
chin	chin	chin	yolg‘on
chin	yolg‘on	chin	chin
yolg‘on	chin	chin	chin
yolg‘on	yolg‘on	yolg‘on	yolg‘on

p	Q	P > Q
chin	chin	chin
ehin	yolg‘on	yolg‘on
yolg‘on	chin	chin
yolg‘on	yolg'on	chin

Ekvivalentlik mulohazalari «agar va faqat agar ... unda» man- tiqiy bog‘lovchisi yordamida ikki oddiy mulohazaning o‘zaro bog‘lanishidan hosil bo‘ladi. Tabiiy tilda ekvivalentlik muloha- zasi shartli mulohaza ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday holatlarda shartli mulohazaning ekvivalent mulohaza ekanligini aniqlash zarur bo‘ladi. Agar shartli mulohazaning asosi natijada qayd etil-


¹ Look: Restall G. Logic. An introduction. Published in the Taylor & Francis

e-Library, 2006. p.17.


229

gan fikr uchun zaruriy va yetarli shart hisoblansa, unda bu mulo- haza ekvivalent mulohaza bo‘ladi. Ekvivalent mulohazaning mantiqiy bog'lovchisi boglovchisi (=) yoki (<->) simvoli, ya’ni (moddiy) ekvivalentlik belgisi bilan ifodalanadi. Ekvivalent mulohazaning formulasi quyidagicha yoziladi: p q. Bu mulohazani ikki qismga ajratish mumkin: p —» q & q —> p. Masalan, Agar berilgan butun son juft son bo'lsa, unda u ikkiga qoldiqsiz bolinadi. Ekvivalent mulohazaning asosi va natijasi chin bo‘lganda yoki asosi ham, natijasi ham yolg‘on bo‘lganda, u chin hisoblanadi. Shartli va ekvivalent mulohazani bir-biridan farqlash uchun asos va natijaning o‘rni almashtirib ko‘riladi. Agar natija bo‘lgan mu- lohaza asos mulohaza uchun sabab bo‘lmasa, u holatda ekvivalent mulohaza bololmaydi^1. Quyidagi shartli mulohazaning asos va natija qismlarini o‘zgartiramiz: «Agar insonning fikr doirasi keng bo‘lsa, unda u ko‘p mutolaa qilgan bo‘ladi». «Agar inson ko‘p mutolaa qilgan bo‘lsa, unda uning fikr doirasi keng bo‘ladi». Inson fikr doirasi- ning keng bo‘lishi faqat ko‘p mutolaa qilishiga emas, balki hayot tajribasiga, tafakkurlash qobiliyatiga ham bog‘liq. Demak, beril- gan mulohaza ekvivalent mulohaza emas. p	q	p <-> q
chin	chin	chin
chin	yolg‘on	yolg‘on
yolg‘on	chin	yolg‘on
yolg‘on	yolg‘on	chin

Murakkab mulohazalarning chin bo‘lish shartlarini bilish, fikrlarning chin yoki xatoligini aniqlash bilan birga, bu mulo- hazalar asosida to‘g‘ri xulosa chiqarishga hamda xulosa chiqa- rishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlashga imkon beradi.


¹ Look: Restall G. Logic. An introduction. Published in the Taylor &