Falsafa asoslari

110





tashqi, bevosita va bilvosita, muhim va muhim bo'lmagan va ho- kazo bog‘lanishlarga ajratish mumkin.

Shuningdek, olamda boshqa voqea yoki hodisalardan alohi- da, ular bilan bog‘liq, o‘zaro aloqadorlikda va ta'sirda bo‘lmagan birorta ham voqea yoki hodisa mavjud emas. Demak, o‘zaro bog‘lanish va ta’sir natijasida narsa-hodisalarda o‘zgarish so- dir bo‘ladi. Lekin, barcha o‘zgarishni har doim ham birdaniga, yaqqol sezish mumkin emas. Chunki olamning namoyon bo‘lishi turli darajada bo‘lganligi sababli, o‘zgarishlar ham turlichadir.

Masalan, yangi tug'ilgan chaqaloqning bir hafta, bir oy, yarim yil mobaynidagi o‘zgarishini, ya’ni ulg‘ayishini yoki bo‘lmasa, ta- biatdagi qish faslidan bahor fasliga o‘tishdagi o‘zgarishlarni oddiy ko‘z bilan yaqqol sezish mumkin. Lekin biron jonsiz predmet, masalan, Yer qa’ridagi ichki jarayonlarni ma’lum davrdan ke- yin sezish mumkin. Ana shu sababdan ham odamlar zilzilalar, vulqonlar otilishi kabi ofatlar qarshisida lol, gohida esa g‘aflatda qolib kelmoqdalar. Ya’ni tashqi faktorlar (inson faoliyati, yo- rug‘lik, issiqlik, namlik, atmosfera bosimi) natijasida ro‘y ber- gan o‘zgarishlarni ko‘z ko‘radi, quloq eshitadi. Xullas, ular oson anglab olinadi, ochiq-oydin namoyon bo‘ladi. Ulardagi o‘zaro bog'liqlikni ham oson ko‘rish, ilg‘ash mumkin. Ana shunday oson ko‘rish va ilg'ash mumkin bo'lgan, ochiq-oydin ro‘y beradigan voqea, hodisa, natijaga nisbatan «zohiriylik» tushunchasi, mohi- yatini ilg‘ash qiyin bo‘lgan va murakkab ichki sabablar natijasida kechadigan jarayonlar va o‘zgarishlarga nisbatan «botiniylik» tu- shunchasi qo‘llaniladi. 0‘rta asrlarda, ayniqsa tasavvuf falsafasida bu ikki tushunchaga alohida e’tibor berilgan.

«Harakat» tushunchasi «Borliq falsafasi» mavzuida yoritilgan- ligi sababli, bu yerda uning quyidagi qisqa ta’rifi bilan chekla- namiz: harakat deb olamdagi har qanday o‘zgarishga aytiladi. Rivojlanish tushunchasi esa quyidan yuqoriga, oddiydan mu- rakkabga tomon ilgarilab boruvchi harakatni ifodalaydi. Lekin bu jarayon goh to‘g‘ri chiziqli, goh asta-sekin kengayib boradigan spiralsimon shakldagi harakatdan iborat bo‘l shi mumkin.

Bunda doimiy bir tomonga, masalan, vaqtning o‘tmishdan kelajakka tomon o‘tishi ham, lekin makonda voqea va hodisalar-