Falsafa asoslari

97





imkonini beradigan sun’iy dunyo shakli haqida ham ko‘plab fikrlar bildirilmoqda. Borliqning turli kompyuter modellari va elektron borliq uning sinonimlaridir. XX asrning 60-yillari oxirida Mayron Kryuger tomonidan «Sun’iy borliq» tushunchasi ilmiy muomalaga kiritilgan bo‘lsa, Jaron Lanyer hozirgi kun- da keng tarqalgan «vertual borliq» atamasini 1989-yilda ilmiy muomalaga kiritgan edi. U 1984-yilda dunyoda birinchi virtual borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratila- digan muhitda olam, borliq shakllari va insonning mavjudligi g‘oyasini ifoda etadi.

Virtual borliqni odamlar yaratadi. Shu bois unda mavjud bar- cha narsalarning manbayi inson ongidir. Binobarin, u obyektiv tarzda, ya’ni inson miyasida emas, balki kompyuterda mavjud bo'ladi. Inson tomonidan yaratilganidan keyin u inson ongi- dan qat’i nazar yashashda davom etadi, bu ongga har xil ta’sir ko‘rsatadi, mazkur ongning mazmuniga — bilimlar, emotsiyalar, kayfiyat hamda ongning boshqa unsurlariga qarab, har xil idrok etiladi.

Borliqning moddiy shakli materiya o‘ziga barcha jismlarni, hodisalarni, jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab ola- di. Bundan tashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bo‘lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos umumiylikni axtarishning bir yo‘nalishi moddiy olamning aso- sida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish yo‘li bo'lib, yuqorida qayd etganimizdek, substansiyani aniqlash yo‘lidir. Ikkinchi yo‘l esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish ele- mentlarini» — substratni axtarish yo‘li. Uchinchi yo‘l — hamma narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya’ni pramateriyani axtarish yo‘li. Mana shu yo‘l haqida maxsus to‘xtab o‘taylik.

Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli go‘yoki meva iste’mol qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini axtarib, dastlab daraxtga, so‘ngra uning guliga, bargiga, ko‘chatiga va urug‘iga nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy olamning o‘zagida dast- labki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya’ni ilk materi-