Falsafa asoslari

98



azaliy materiyaning «bobokalonini», «pramateriyani» axta- ii'.li usulidir.

Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish hlsafada materiya haqidagi tasavvurlarning maydonga kelishiga \,i iivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Materiya tushunchasi moddiy iiiisurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nis- Imlan ham umumiyroq bo‘lgan tushunchadir. Materiya olamdagi barcha moddiy obyektlarni, butun obyektiv reallikni ifoda etuvchi nig umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma’nodagi materiya l:iqat fikrning mahsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi. Fay- lasuflar barcha moddiy obyektlarga xos xususiyatlarni umumiy larzda ifodalash uchun qo‘llaydigan tushuncha materiya deb ata- ladi. Demak, materiya moddiy obyektlarga xos eng umumiy tu- sluincha, falsafiy kategoriyadir.

Borliqning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fan- ning uzoq o‘tmishiga borib taqaladi. Masalan, qadimgi Hindis- lon va Xitoyda, Misr va Bobilda, qadimgi 0‘rta Osiyo va Yu- nonistonda ba’zi faylasuflar olamning asosida qandaydir modda yoki muayyan unsur yotadi, deb hisoblashgan. Ularning ba’zilari bu unsurni olov, boshqalari suv yoki havo, ayrimlari esa — tup- roqdan iborat deb hisoblashgan. Ba’zi bir falsafiy ta’limotlarda esa, olamning asosida — olov, havo, suv va tuproq yotadi, bar- cha narsalar ana shu to‘rtta unsurning birikishidan hosil bo‘lgan, deyilgan.

Olamning asosida yotuvchi substansiyani axtarishning yana bir yo‘li narsalarning tarkibidagi bo‘linmas eng kichik unsurni, ya’ni narsalarning tarkibidagi umumiy substrat (lotincha substratum — asos ma’nosini anglatadijni axtarishdir. Bunday yo‘nalishga man- sub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, qadim- gi Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukretsiylar narsalarning va butun olamning asosida eng kichik bo‘linmas un- surlar atomlar yotadi, ular o‘zlarining shakli, harakatlanishi va vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb hisoblashgan.

Albatta bu ta’riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushun- maslik lozim. Bu ta’riflarda ko‘proq sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etishi mumkin bo‘lgan reallik nazarda tutilgan. Nimaiki