Falsafa asoslari

242





liikati vayron bo‘lib, podshoh Dil ham asir bo‘lib, badbaxt va halok boMg'usidir*¹, — deb yozadi. Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish hoshqa xulosa chiqarishlar kabi asos, xulosa va asos bilan hamda xulosa o‘rtasidagi mantiqiy aloqadan iboratdir. Uning xulosasi eh- limoliy shaklda bo‘lib, keyingi tekshirishlarni talab qiladi. Aniq asoslardan ba'zan aniq, ba’zan ehtimoliy xulosa chiqadi.

Analogiya o'zining obyektiv asosiga ega. Bular predmetlar, ularning xossalari o‘rtasidagi aloqa va munosabatlardir. Mo- deldan prototipga o‘tkazilayotgan axborotning tabiatiga ko‘ra analogiyaning ikki turi farqlanadi: xususiyatlar analogiyasi va munosabatlar analogiyasi.

Xususiyatlar analogiyasida ikki yakka predmet yoki bir turda- gi ikki predmetlar sinfi o‘xshash belgilariga ko‘ra o‘zaro taqqos- lanadi. 0‘xshash belgilarga asoslanib, birida mavjud bo‘lgan belgining boshqasida ham bo‘lishi mumkinligi haqida xulosa chiqariladi.

0‘xshatilayotgan predmetlarni A va B harflari bilan, belgilarni a, b, c harflari bilan ifoda qilsak, xususiyatlar analogiyasini qu- yidagi formula orqali ifodalash mumkin:

Sj - P_l5 P₂, P₃, P₄, belgilarga ega.

S₂ - Pj, P₂, P₃, belgilarga ega.


Demak, S₂ - P₄ belgisiga ega.

Misol:

Oiladagi kelishmovchiliklar mehrni yo‘qotadi, oila a’zolarini beobro‘ qiladi, ro‘zg‘orni bebaraka qiladi, bolalar tarbiyasiga e’tibor kamayadi.

Bu oila a’zolari bir-biri bilan doimo janjallashadi. Ular bir- biriga mehrsiz, mahallada obro‘yi yo‘q, ro‘zg‘ori bebaraka.


Demak, ular bolalar tarbiyasiga e’tiborsiz.

Munosabatlar analogiyasida ikki predmet o'xshashligi asosida emas, ikki predmet o‘rtasidagi munosabatni o‘rganish asosida


¹ Abu Xomid G'azzoliy Kimiyoi saodat. - T.: Adolat. 2005. - 37-6.

243





boshqa ikki predmet o‘rtasidagi munosabat haqida xulosa chiqa- riladi. Munosabatlar analogiyasini quyidagi formula bilan ifoda- lash mumkin:

A — B ga, C — D ga bo'lgandek munosabatda.

Bunda A - B model, C - D prototip bo‘ladi. Model va pro- totip o'rtasidagi munosabat asimmetrikdir, ular turli predmet so- halariga taalluqlidir. Masalan, imom G‘azzoliy inson jismi va ruhi o‘rtasidagi munosabatni ot va chavandoz o‘rtasidagi muno- sabatga taqqoslab, ruh tanani boshqarishi va har ikkisining yemi- shi bir-biridan farq qilishi haqida xulosa chiqaradi.