Falsafa asoslari

20





IJIiir, avvalambor, o‘z yurti, o‘z millati sha’nu sharafini yuksak- likkii ko‘tarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg‘or g‘oyalarni o'rliiga tashlagan, davr taqozo etgan mafkuraning shakllanishiga liissa qo‘shgan.

Xuddi shunday, XVIII—XIX asrlarda milliylik va jahon fal- salasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta’sir ko‘rsatgan hudud 1’mssiya bo‘ldi. Uzoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarki- bida bo‘lgan bu o‘lka mustaqillikka erishib, milliy davlatchiligini liklaganidan keyin, milliy ozodlikning falsafiy in’ikosi o‘laroq I. Kant, I. Hegel, Fixte, Shelling, Feyerbax kabi donishmandlar lomonidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Keyinchalik bu falsafa Nichshe, Freyd kabi ko‘plab faylasuflar tomonidan rivojlantirildi. Ushbu falsafa maktabining atoqli namoyandasi liisoblangan Hegel ta’limoti esa, Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi maqomini oldi. Hamma narsaning o‘tkinchi ekan- ligini nihoyatda yaxshi biladigan, yangi zamonning Arastusi nomini olgan Hegel Pruss monarxiyasining o‘tkinchi ekanligini bilmasmidi? Nima sababdan u dialektik ta’limoti emas, balki monarxiyaga xizmat qilgan falsafiy sistemasining mukammalroq bo‘lishi uchun ko‘proq kuch sarfladi? degan savollar haligacha faylasuflarni o‘ylantirib keladi.

Xo‘sh, nima sababdan Hegel bu yo‘ldan bordi? Chunki, Hegel o‘z davrining, o‘z xalqining farzandi edi. U mustaqil nemis milliy davlati — Pruss monarxiyasi davrining mahsuli, o‘sha davr falsa- fasining namoyandasi edi. U «Faylasuflar osmondan yomg‘ir kabi yog‘ilmaydilar yoki yomg‘irdan keyingi qo‘ziqorinlardek yerdan o‘sib chiqmaydilar, balki ularni xalq yaratadi» deganida aynan ana shuni nazarda tutgan edi. Hegel o‘z ijodi va faoliyati bilan Pruss monarxiyasi, garchand monarxiya shaklida bo‘lsada, nemis davlati ekanligini o‘z millatining ongi va dunyoqarashini tarkibiy qismiga aylantirib keta olgan buyuk faylasuf edi. Uning «Aqlga muvofiq narsalarning barchasi voqedir, voqe bo‘lgan narsalarning barchasi esa aqlga muvofiqdir», degan so‘zlarini ham ana shu ma’noda tushunish lozim. Hegelning bu masalada dialektik emas, balki metafizik usulga ko‘proq e’tibor berganligining sababi ham ana shunda.