Fakulteti,,Shaxta yuk ko`tarish qurulmalari

Po‘lat arqonni hisoblash va tanlab olish.

YUqlarni ko‘tarish va shaxtaga tushirish jarayonlarida po‘lat arqon o‘ta murakkab kuchlanish holatda bo‘ladi. Bu holat birinchi navbatda uning konstruktiv tushilishi bilan bog‘liq. Po‘lat arqon tola va o‘ramlardan tashkil topganligi sababli yuklarni ko‘tarish jarayonida tola va o‘ramlar o‘zaro kantaktda bo‘ladi. Bu holat tola va o‘ramlar o‘rtasida turli ko‘rinish va yo‘nalishdagi kuchlanishlarni paydo qiladi.

Ikkinchidan po‘lat arqon yuk ko‘tarish qurilmaning ishlash jarayonida turli ko‘rinishdagi ekspluatatsion kuchlar ta’sirida bo‘ladi. Bu kuch va kuchlanishlar tarkibiga;

• 
  po‘lat arqon shkivdan egilib o‘tish, barabanga o‘ralish vaqtidagi va shkib hamda baraban sirtlari bilan po‘lat arhon oraligida kuchlanishlar;
  
• 
  qurilmani ishga tushirish va to‘xtatishdagi hamda yuk idishni yuklash va bo‘shatish jarayonlarida paydo bo‘ladigan dinamik kuchlar;
  
• 
  yuk idishning xarakat davrida idish bilan yo‘naltiruvchi oralig‘ida paydo bo‘ladigan ishkalanish kuchlari;
  
• 
  ko‘tariladigan yuk massasining og‘irlik ya’ni statik kuchlar kiradi.
  
• 
  Po‘lat arqon murakkab kuch va kuchlanishlar ta’sirida bo‘lar ekan. Bu kuchlanishlarni hozirgi kunda to‘liq o‘rgaanilmaganligi sababli po‘lat arqon statik kuchlar bo‘yicha hisoblanadi. Qolgan kuch va kuchlanishlar zahira koeffitsient bilan hisobga olinadi.
  

a). CHuqurligi 600 m.gacha bo‘lgan kondarda po‘lat arqon to‘liq statik kuchlar bo‘yicha hisoblanadi. Po‘lat arqonga ta’sir ko‘rsatadigan to‘liq statik kuchlar arqonning shkivga kirish nuqtasida bo‘ladi va u quyidagi tenglama bilan hisoblanadi.
; kg (1)
Bu erda – po‘lat arqonga osilgan yuk massasi ( yuklangan idish va ulashmoslama massalari bilan), kg;
- osilgan holatdagi po‘lat arqonning maksimal uzunligi, m;
- bir metr po‘lat arqonning massasi, kg.
Po‘lat arqonga osiladigan yuk massasi:
- skipli yuk ko‘tarish qurilmalada
; kg (2)

• 
  kletli yuk ko‘tarish qurilmalarda.
  

kg (2/)
bu erda : –idishga yuklangan yuk massasi, kg;
- skipning massasi, kg;
- kletning massasi, kg;
- vagonchaning massasi, kg;
- kletning qavatlar soni.

Osilib turgan po‘lat arqonning maksimal uzunligi;

• 
  skipli yuk ko‘tarish qurilmalarida
  

m. (3)

• 
  kletli yuk ko‘tarish qurilmalarda
  

m (3^/)
buerda : – shaxta chuqurligi, m;
- minora (koper) balandligi, m;
- skipni yuklash chuqurligi, m.
Po‘lat arqon barcha kuchlar ta’sirida uzunlmasligi uchun uning I - I kesimi chidamlik tenglamasi quyidagi ko‘rinishda yoziladi.
yoki ; (4)
buerda: - po‘lat arqonning uzilishga qarshi vaqtinchalik chidamligi , Pa;
- po‘lat arqon tolalarining umumiy kesim yuzasi, m²;
- statik kuchdan tashqari po‘lat arqonga ta’sir etuvchi barcha kuchlanishlarni belgilovchi zahira koeffitsient.
Bir metr po‘lat arqon massasi
bundan ; (5)

buerda - po‘lat arqon zichligi, kg/m³. Umumiy hollarda, kg/m³

(6)
buerda: – tola materiali zichligi, kg/m³
- o‘rash koeffitsienti > 1.

YUqoridagi (1,4) va (5) tenglamalarni birgalikda echib bir metr po‘lat arqon massasi topiladi
; kg (7)

b). CHuqkrligi bo‘lgan shaxtalarda po‘lat arqon faqat unga osilgan yuk massasi bo‘yicha hisoblanadi. ( - rasm)

Unda po‘lat arqonning uzilishga qarshi chidamlik tenglamasi ( I-I kesim rasm )
quyidagi ko‘rinishda yoziladi
yoki ; (8)
Bu tenglamadan po‘lat arqonning bor metrini massasi


; kg (9)
buerda: – po‘lat arqon massasi hisobga olinmagan hollardagi zahira koeffitsient.

v).Ko‘p po‘lat arqonli qurilmalarda yuk bir - necha arqon yordamida ko‘tariladi. SHuning uchun uning uzilishga qarshi chidamlik tenglamalari quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

- Umumiy statik kuch ( po‘lat arqon va yuk massalari ) bo‘yicha
; (10)
- faqat po‘lat arqonga osilgan yuk massasi bo‘yicha


; (11)
Bu tenglamalardan po‘lat arqonnning bir metrining massasi

• 
  umumiy statik kuch bo‘yicha
  

; kg (12)

• 
  faqat po‘lat arqonga osilgan yuk massasi bo‘yicha
  

; kg (13)
tenglamalar bilan hisoblanadi
buerda: - po‘tat arqon soni.

Po‘lat arqonning bir metrining massasi uning asosiy texnik ko‘rsatkichi hisoblanadi. U po‘lat arqon diametri, tola ( ) va po‘lat arqonning ( ) uzilish kuchlarini hamda tola tayyorlangan materialning uzilishga qarshi vaqtinchalik chidamligini ( ) belgilaydi.

Po‘lat arqonni hisoblash jarayonida uning zichligi va uzilishga qarshi vaqtinchalik chidamligi qabl qilinadi.
Po‘lat arqonning havfsizlik qayidalari bo‘yicha belgilangan zahira koeffitsienti
1- jadvalda keltirilgan.
1- jadval

№ p/p	YUk ko‘tarish qurilma turi	Zaxira koeffitsienti
		Umumiy statik kuch statik kuch bo‘yicha,	Arqonga osilgan yuk bo‘yicha,
	Odamlarni tashishda ko‘llaniladigan qurilmalarda	9	13
	Odam va yuklarni tashishda ko‘llaniladigan qurilmalarda	7,5	10
	YUklarni tashishda qo‘llaniladigan qurilmalarda	6,5	8,5
	Ko‘p po‘lat arqonli qurilmalarda odam va yuklarni tashishda yuklarni tashishda	8 7	11,5 9,5

Po‘lat arqonni hisoblashda dastlab u yukni bir po‘lat arqon bilan ko‘tarish va o‘ralish radiusi o‘zgarmas mashinalarga moslab hisoblanadi va hisobiy massa bo‘yicha po‘lat arqon tanlanadi.

Agar hisobiy massa bo‘yicha po‘lat arqon ishlab chiqarilmagan hollarda ko‘p po‘lat arqonli tizimga o‘tiladi. Bunda po‘lat arqonlar soni 2, 4, 6 va 8 bo‘lishi mumkin.
Ulardan po‘lat arqonning optimal soni p = 4.
2).Qiya yuk ko‘tarish qurilmalarda
YUk idish qiya stvol bo‘ylab xaraktda bo‘lganda uning og‘irlik kuchi- xarakat yo‘li va unga perpendikulyar yo‘nalishlarda bo‘lgan ikki tashkil etuvchiga bo‘linadi ( - rasm). Bular
xarakat yo‘nalishi va
- unga perpendikular bo‘lgan tashkil etuvchi kuchlardir.
SHunga o‘xshash - uzunlikdagi po‘lat arqonning og‘irli kuchini ikki tashkil etuvchiga bo‘lish mumkin. Ular
- xarakat yo‘nalishdagi va
- perpendikulyar yo‘nalishda bo‘lgan kuchlar.
YUk idish va po‘lat arqonning xarakat yo‘nalishidagi og‘irlik kuchlar ta’sirida umumiy tortish kuchi va perpendikulyar kuchlar ta’sirida esa idish va po‘lat arqon xarakatiga teskari yo‘nalishda bo‘lgan qarshilik kuchlar paydo bo‘ladi.
Po‘lat arqon ushbu kuchlar bo‘yicha hisoblanadi. Unda po‘lat arqonning uzilishga qarshi chidamlik tenglamasi quyidagicha yoziladi.
+ +( + = ; (14)
yoki
+ +( + = ;

Bu tenglamadan bir metr po‘lat arqonning hisobiy massasi

; kg (15)

bu erda – po‘lat arqon uzunligi, m;

- tashish yo‘li qiyaligi, grad;
; - mos ravishda yuk idish va po‘lat arqon xaraktiga qarshilik kuchlari koeffitsientlari
.

Bir metr arqonnning hisobiy massasi, bo‘yicha po‘lat arqon tonlanadi va uning haqiqiy zahira koeffitsienti aniqlanadi.

- chuqurligi bo‘lgan tik qurilmalarda
(16)
- chuqurligi - yuqori bo‘lga tik qurilmalarda
(17)
-qiya yuk ko‘tarish qurilmalarda


; (18)

bu erda: - po‘lat arqon tolalarining uzilishga qarshi umumiy kuchi, ;

- tanlangan po‘lat arqonning bir metrini massasi, kg/m.
Agar tanlangan po‘lat arqonning zahira koeffitsienti bo‘lsa, u uzil-kesil tanlab olinadi.
O‘ralish organi baraban shaklida bo‘lgan tik va qiya yuk ko‘tarish qurilmalari uchun LK-3, LK-R, LK-R0, TLK- 0 va TLK - R0 rusmli po‘lat arqonlardan biri tanlanadi.





- расм. Тик юк кўтариш қурилма пўлат арқонини ҳисоблаш схемалари:
пўлат арқон массасини ҳисобга олганда,
ҳисобга олмаганда.




3 - расм Йўналтирувчи шкивларни бир горизонтал чизиқда ўрнатилиши. клетли ва скипли юк кўтариш қурилмаларда






4 - расм Йўналтирувчи шкивларни бир вертикал текисликда ўрнатилиши. клетли ва скипли юк кўтариш қурилмаларда