Fakulteti yo’nalishi

II BOB. AXBOROT JARAYONLARI

2.1. Axborot tizimlari

Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad yo‘lida bir vaqtning o ‘zida ham yaxlit, ham o'zaro bog‘langan tarzda faoliyat ko'rsatuvchi elem entlar (obyektlar) m ajm uasi tushuniladi. Dem ak, har qanday tizim biror-bir aniq m aqsad yo‘lida xizm at qiladi. M asalan, sizga m a’lum bo'lgan shahar telefon tarm oqlari tizimi, insondagi yurak-qon tomiri tizimi, asab tizim i va boshqalar sun’iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo'la oladi.

Ularning har biri tizimga qo'yiladigan barcha shartlarga javob beradi, ya’ni har biri o'ziga xos yagona maqsad yo‘lida faoliyat ko'rsatadi va tizim ni tashkil etuvchi elem entlardan iboratdir.

Informatikada «tizim» tushunchasi ko'proq texnik vositalar, asosan kom p y u terlar va m urakkab obyek tlam i boshqarishga n isbatan ishlatiladi.»Tizim» tushunchasiga «axborot» so‘zining qo‘shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi.

Axborot tizimi — belgilangan maqsadga erishish yo‘lida axborotni yig'ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo‘llaniladigan usullar, vositalar va shaxslaming o ‘zaro bog‘langan majmuasidir.

Axborot tizimlari jam iyat paydo b o ‘lgan paytdan boshlab m avjud, chunki jam iyat rivojlanishning turli bosqichlarida o ‘z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan.

Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nom oddiy ne'matlami ishlab chiqarish bilan bog‘liq jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jam iyat rivoji uchun hayotiy m uhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari jadal takomillashadi. Ulaming rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, o ‘z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni rag'batlantiradi.

Kibernetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv obyekti yig‘indisini (masalan, koixonalar, tashkilotlar va hokazo) va boshqaruv subyekti, boshqaruv apparatini o'zida nam oyon etadi. Boshqaruv apparati deganda, m aqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni m oslashtiruvchi, shuningdek, ulaming bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi. Boshqaruv obyekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rejalam i bajarish kiradi, ya’ni boshqaruv tizimining o ‘zi shu ishlami amalga oshirish uchun tuzilgandir. Boshqaruv tizim ining ikkala k om ponenti to'g'ri (T) va aks (A) a lo q a la r b ila n b o g M an g an . T o ‘g ‘ri a lo q a b o s h q a ru v apparatidan boshqaruv obyektiga yo'naltiriladigan axborot oqim ida ifodalanadi. Aks aloqa teskari yo‘nalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning bajarilishi haqidagi hisobot axboroti oqim ida o ‘z aksini topadi.

Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, m a’lum otlam i uzatish va saqlash, shuningdek m a’lum otlarni qayta ishlash bo'yicha operatsiyalami bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o ‘zaro aloqasi obyektining axborot tizim ini tashkil etadi. Axborot tizimlarini tatbiq etish nafaqat m ayda-chuyda axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtom atlashtirish hisobiga, balki qarorlarni qabul qilish (sun’iy intellekt usullari. Ekspert tizimlari va hokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telekonferensiyalar), yalpi va lokal hisoblash tarm oqlari va boshqalardan foydalanishda firma mutaxassislari xattiharakatini modellashtirishga asoslangan boshqarishning yangi uslublari hisobiga ham firma ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati samaradorligini yuksaltirish maqsadlarida amalga oshiriladi.

Axborot tizim larining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari m a’lum.

Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshqarish yoki m a’lum otlarni qayta ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, qolgani esa inson tom onidan bajariladi.

Avtomatik axborotlar tizimida boshqarish va m a’lumotlarni qayta ishlashning barcha funksiyalari texnik vositalarda, inson ishtirokisiz am alga oshiriladi (m asalan, texnologik jarayonlarni avtom atik boshqarish).

Q o‘llanish sohasiga qarab, axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin:

• ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarish;

• loyihalashtirishni avtomatlashtirish;

• tashkiliy jarayonlarni boshqarish;

• texnologik jarayonlarni boshqarish.

Ilmiy axborot tizimlari ilmiy- xodimlar faoliyatini avtom atlashtirish, statistic axborotni tahlii etish, tajribalami boshqarish uchun m o‘ljallangan.

Loyihalashtirishni avtomatlashtirishning axborot tizimlari yangi texnika (texnologiya) ishlab chiqaruvchilar va loyihachi m uhandislar m ehnatini avtomatlashtirish uchun m o‘ljallangan.

Tashkiliy boshqaruvning axborot tizimlari — shaxslar funksiyalarini avtom atlashtirish uchun m o‘ljallangan. Bu sinfga ham sanoat (korxonalar), ham nosanoat obyektlari (bank, birja, sug‘urta kom - paniyalari, m ehm onxonalar va hokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizim lari)ni boshqarishning axborot tizim lari kiradi.

Texnologik jarayonni boshqarishning axborot tizimlari turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun m o'ljallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, energetika va hokazolar).

Dastlabki axborot tizim lari 1950-yillarda paydo bo‘ldi. Bu yillarda ular m aosh hisob-kitoblarini qayta ishlash uchun m o'ljallangan bo‘lib, elektromexanik buxgalterlik hisoblash mashinalarida amalga oshirilgan.

Bu qog‘oz hujjatlam i tayyorlashda m ehnat va vaqtni bir qadar qisqartirishga olib kelgan. 60-yillarda axborot tizimlariga m unosabat butunlay o'zgardi. Bu tizim lardan olingan axborot davriy hisobot uchun ko'pgina param etrlar bo'yicha qo ‘liana boshlandi. Buning uchun tashkilotlarda ko'pgina funksiyalarga ega bo'lgan EH M lar bo'lishi talab etila boshlandi. 70—80-yillarning boshlarida axborot tizim lari qarorlarni qo'llabquw atlovchi va tezlashtiruvchi jarayonga ega bo'lgan nazorat boshqaruvi vositalari sifatida keng foydalanila boshladi.

80-yillar oxiridan boshlab, axborot tizim laridan foydalanish konsepsiyasi yanada o'zgarib kelmoqda. U lar axborotning strategik manbayi bo'lib qolmoqda va istalgan sohada tashkil etishning barcha darajalarida foydalanilmoqda. Bu davming axborot tizimlari axborotni o 'z vaqtida berib, tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga yordam berm oqda.

Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta ’minlovchi jarayonlam i um umiy holda quyidagicha tasaw ur etish mumkin:

• tashqi yoki ichki m anbalardan axborotni kiritish;

• kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay ko'rinishda taqdim etish;

• iste’molchiga axborotni uzatish;

• teskari aloqa, ya’ni kiritilayotgan axborotni tuzatish uchun foydalanuvchilar tom onidan qayta ishlangan axborot bilan ta ’m inlash.

Q o'llash sohasidan qat’i nazar, axborot tizim larining samarali faoliyat ko'rsatishi bir qator ta ’m inotlar bilan bog'liqdir. U lam i axborot, dasturiy, texnik, huquqiy, tashkiliy, matematik va lingvistik ta ’minotlarga ajratish qabul qilingan.

Axborot ta’minoti — axborot tizimlarida m a’lum otlar om borini (bazasini) yaratish, hujjatlashtirishning bir xil tartibga keltirilgan tizimlarini ichiga olgan axborotni kodlashtirish, joylashtirish va tashkil qilish bo'yicha uslublar va vositalar yig'indisidir.

Qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining ishonchliligi va sifati ko'p jihatdan ishlab chiqilgan axborot ta ’m inoti sifatiga bog'liq. Dasturiy ta’minot — kom pyuter texnikasi vositasida m a’lum otlarni qayta ishlash tizim i (M Q IT)ni yaratish va foydalanish dasturiy v o sita la ri y ig 'in d isid ir. D a stu riy t a ’m in o t tark ib ig a b azav iy (umum tizim li) va amaliy (maxsus) dasturiy m ahsulotlar kiradi.