Fakulteti ta’lim yo‘nalishi

2.1. Tasviriy san’atda miniatura asosida kitob illyustratsiya tuzishga o’rgatish

Illyustratsiya (lot. illustratio — yoritish, koʻrgazmali tasvirlash) — tasviriy sanʼatning adabiy asarning obrazli talqini bilan bogʻliq sohasi. Matnga qo’shimcha tarzda uning mazmunini obrazli yoritishga, toʻldirishga xizmat qiladi. Ilk qo’lyozma kitoblar paydo boʻlgan davrlarda yuzaga kelgan. Dastlab qoʻlyozmalar mi-niatyuralar bilan bezatilgan, kitob nashr etish va ksilografiyaning yuzaga kelishi Illyustratsiyani grafshapshnt yetakchi sohasiga aylantirdi. Xitoyda VI-VII asrlarda dastlabki ksilografiyaga oid Illyustratsiya, XVI oxirida rangli gvardiya yuzaga kelgan. Yaponiyada kitob grafikasi XVII asr boshlarida paydo boʻlgan, gullab yashnagan davri XVIII-XIX asr boshlariga toʻgʻri keladi. Yevropada (XVasrda) I. miniatura sanʼati bilan uzviy bogʻliq boʻlgan, diniy, didaktik, keyinchalik insonparvar gʻoyalarni tarqatuvchi vositaga aylangan. XVI asr oxiriga kelib Illyustratsiya mustaqil kompozitsiya ga aylandi, alohida varaqqa ishlanib, matnga yopishtirilgan.
XVIII asrda Illyustratsiya bilan kitobning aloqasi mustahkamlandi, rang-barangligi ortdi, usul va uslublari kengaydi, turkum bezaklar yaratish qoidalari rivojlandi. XVIII-XIX asrlar chegarasida tasviriy vosita-koʻndalang, kesmali gravyura va litografiya yuzaga keldi; XIX asr uchun tugallangan Illyustratsiya — alohida varaqlardagi kompozitsiyalar hamda matndagi yengil chizgilar xos boʻldi. XX asrga kelib rassomlar bir adabiy matnga turlicha yondoshib, uni turlicha talqin eta boshladilar. XX asr 20-yillaridan Illyustratsiya gʻoyaviy va estetik tarbiya vositalaridan biri sifatida muhim rol oʻynadi, texnik imkoniyatlari kengaydi; ksilografiya, rasm taraqqiy etdi, fotomontaj yuzaga keldi, plakatchilik xususiyatlari namoyon boʻldi, kitob va Illyustratsiya birligi kuchaydi, bolalar kitobi Illyustratsiyasi rivojlandi. Koʻp varaqli turkumlarni yaratilishi Illyustratsiyani dastgohli grafika bilan yaqinlashtirdi.
Sharqda, jumladan oʻzbek sanʼatida Illyustratsiya ishlash qadimdan mavjud boʻlgan. Oʻrta ayerlarda klassik shoirlarning asarlariga Illyustratsiya ishlash keng tarqalgan. Kamoliddin Behzod, Mahmud Muzahhib, Murod Samarqandiy va b. mohir rassomlar shu sohada samarali ijod qilib, Alisher Navoiy, Bobur va b. klassik shoirlarning asarlarini nafis miniatyuralar bilan bezagan. Biroq oʻzbek Illyustratsiya sining haqiqiy rivoji XX asrga toʻgʻri keladi. Bu davrda oʻzbek Illyustratsiyasi uslub va usul jihatidan boyidi, tur va janrlari kengaydi. Usto Moʻmin (A. Nikolayev), ʼ. Kaydalov, L. Abdullayev, V. Kedrin, Ch. Ahmarov, I. Ikromov, Q. Basharov va b. rassomlar shu sohada samarali ijod qildi.
Oʻzbekistonlik rassomlar badiiy, siyosiy va bolalar adabiyoti asarlarining zamonaviy va goʻzal bezalishiga samarali hissa qoʻshmoqda. Ilmiy nazariy matn (makala, kitob va risola) larning mazmunini obrazli yoritadigan, maʼruzalarda fikrni tasavvur qilishga yordam beradigan koʻrgazmali tasvirlar (reproduksiya, fotosuratlar, turli chizmalar) ham Illyustratsiya deb ataladi. Asosan, miniatyura illyustratsiya sifatida xizmat qildi. Bu badiiy matnni vizual tasvirlar bilan to'ldirish, matnni o'qish va tushunishni oson va qiziqarli qilish imkonini berdi. Adabiyot va naqqoshlik chorrahasida doimo rivojlanib boruvchi miniatyura badiiy va she’riy tilning xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan.
Zamonaviy kitob illyustratsiyasi XV asrdan keladi yog'och o'ymakorligi juda tez kiritilgan illyustratsiyalar erta bosilgan kitoblar va keyinroq kitoblarni blokirovka qilish Kabi boshqa texnikalar o'yma zarb qilish litografiya va har xil turlari rangli bosib chiqarish kabi imkoniyatlarni kengaytirishi kerak edi. Kitob illyustratsiyasi, hozirgi kunda biz bilamizki, bu dastlabki Evropa yog'och bloklaridan bosib chiqarilgan. XV asrning boshlarida o'yin kartalari blok bosib chiqarish yordamida yaratilgan bo'lib, bu izlarning ketma-ketligi va mantiqiy tartibda birinchi qo'llanilishi edi. "Muloqot funktsiyasiga ega bo'lgan birinchi ma'lum Evropa blokirovkalari avliyolarning bag'ishlangan nashrlari edi. Dudllar va chizmalar bilan yoritish, shu jumladan ochiq og'zaki odam profilini, bir nechta tillarni yopishtirish. Kopulata, "De Anima", f. 2a. HMD to'plami, WZ 230 M772c 1485. Bosib chiqarish boshlanib, kitoblar keng tarqalganligi sababli, printerlar ularni tasvirlash uchun yog'ochdan foydalanishni boshladilar. Shunday qilib, "yog'ochdan yasalgan o'yin kartalari va diniy bosma nashrlar markazlari rasmli kitoblar markaziga aylandi. Dastlabki yirik kitoblarning printerlari bir necha bor qayta-qayta ishlatilgan, shuningdek, raqamlarning ajraladigan "tiqinlari" yoki avliyolarning atributlari bo'lgan, ular bir nechta o'zgarishlarni amalga oshirish uchun kattaroq tasvir ichida qayta joylashtirishi mumkin edi. Hashamatli kitoblar bir necha o'n yillar davomida ko'pincha eski usulda qo'lda yoritish uchun bo'sh joylar bilan bosilgan.
Keyingi texnikalardan farqli o'laroq, yog'ochdan foydalanish yordam bosma xuddi metall kabi harakatlanuvchi turi. Shunday qilib, matn va illyustratsiyani o'z ichiga olgan sahifalar o'rnatilishi va birgalikda chop etilishi mumkin. Biroq, texnika juda qo'pol natijalar beradi yoki yuqori sifatli blokirovkadan foydalanilganda juda qimmatga tushadi va atipik ravishda katta sahifalarda nozik detallarni boshqarishi mumkin edi.
Masalan, xaritalar uchun zarur bo'lgan tafsilotlar darajasiga va 1477 yilgi Bolonya nashriga mos kelmadi Ptolomey Kosmografiya bosilgan xaritalarni o'z ichiga olgan birinchi va gravyuralar bilan tasvirlangan birinchi kitob edi. Taddeo Krivelli o'rniga yog'ochni kesishdan ko'ra. Taxminan 1490-yildan keyin bir necha o'n yillar davomida boshqa o'yilgan illyustratsiyalar ishlab chiqarilmagan va buning o'rniga qimmatbaho kitoblar uslubi bezatilgan metall kesish, asosan diniy va Parijda ishlab chiqarilgan, taxminan 1480 va 1540-yillar orasida mashhur hashamatli mahsulot edi.
XVI asrning o'rtalarida yog'ochni asta-sekin bosib oldilar intaglio bosib chiqarish. Taxminan 1560-90 yillarda ustun bo'lgan gravür va o'yma texnikasi Antverpen, keyin Germaniya, Shveytsariya va Italiya, muhim nashriyot markazlari Ular XIX asrning oxiriga qadar shunday bo'lib qolishdi.
Ular illyustratsiyalarni alohida, boshqa turda chop etishni talab qildilar bosmaxona shuning uchun odatiy holga kelgan butun sahifani olgan juda dalda beruvchi illyustratsiyalar. Zarbxona va o'ymakorlik illyustratsiyalarga aniqroq aniqlik va nozik tafsilotlar berdi va XV asr oxiriga kelib tez-tez hukmronlik qildi, ko'pincha ikkita plastinka bitta plastinada birlashtirildi. Hozirda keng ko'lamli kitoblar tasvirlangan bo'lib, dastlab asosan bir necha varaqlarda nashr etilgan, ammo shu davrda rasmlar soni asta-sekin o'sib borgan va o'ymakorlikka qaraganda ko'proq zarbdan foydalanishga moyil bo'lgan. Ilmiy-texnik ishlar kabi kitoblarning alohida turlari, bolalar uchun kitoblar va atlaslar endi juda og'ir tasvirlangan bo'lib, XVIII asr o'rtalaridan boshlab ko'plab yangi shakllar roman oz sonli illyustratsiyalarga ega edi.
Geografik mavzulardagi hashamatli kitoblar va tabiiy tarix Va ba'zi bolalar kitoblarida bosma rasmlar bor edi, keyinchalik ular qo'l bilan bo'yalgan edi, ammo Evropada eksperimental usullarning hech biri haqiqat emas rangli bosib chiqarish XIX asr o'rtalaridan oldin bir nechta turli xil texnikalar muvaffaqiyatli bo'lganidan oldin keng qo'llanila boshlandi. Yilda Sharqiy Osiyo turli xil yog'och bloklar bilan rangli bosib chiqarish keng qo'llanila boshlandi; Yaponiyada to'liq ishlab chiqilgan texnika chaqirildi va kitoblarda ham ishlatilgan tazyiqlar. Litografiya Alois Senefelder tomonidan 1798-yilda ixtiro qilingan va 1818-yilda ommaga e'lon qilingan) matnning xilma-xilligi va aniqligiga imkon berdi. Buning sababi shundaki, rassom endi to'g'ridan-to'g'ri bosma plastinaning o'ziga chizishi mumkin.
O'n to'qqizinchi va yigirmanchi asrlarda ishlab chiqilgan yangi uslublar kitoblardagi illyustratsiyalarni inqilob qildi va yangi manbalarni rassomlar va dizaynerlar ixtiyoriga berdi. XIX asrning boshlarida, fotogravyura jarayon fotosuratlarni kitoblarda ko'paytirishga imkon berdi. Ushbu jarayonda tasvirni metall plastinaga o'tkazish uchun nurga sezgir jelatin ishlatilgan va keyinchalik u o'yib tushirilgan. Boshqa jarayon, xromolitografiya XIX asrning o'rtalarida Frantsiyada ishlab chiqilgan, rangli bosmaxonaga ruxsat berildi. Jarayon juda ko'p mehnat talab qiladigan va qimmat bo'lgan, ammo rassom har bir foydalanilgan rang uchun alohida plastinka tayyorlashi kerak edi.
Yigirmanchi asrning oxirida, deb nomlanuvchi jarayon ofset litografiyasi rassom uchun rangli bosib chiqarishni arzonlashtirdi va kam vaqt sarfladi. Jarayonda fotografik negativni chop etishdan oldin rezina yuzaga o'tkazish uchun kimyoviy jarayon ishlatilgan. O'n to'qqizinchi va yigirmanchi asrlarda kitob dizayni va illyustratsiyasini boyitishga qiziqqan turli xil badiiy harakatlar va ularning tarafdorlari bo'lgan. Masalan, Obri Beardsli ikkalasining ham tarafdori Art Nouveau va Estetizm kitob illyustratsiyalariga katta ta'sir ko'rsatdi. Beardsley erotikaga ixtisoslashgan va uning rasmlarining eng yaxshi namunalari ingliz tilidagi birinchi nashrida bo'lgan Oskar Uayld Salome (1894)