Fakulteti ta’lim yo‘nalishi

I BOB. SHARQ MINIATURASI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
1.1.Kamoliddin Behzod va uning ijodi


Behzod Kamoliddin (Hirot 1455-1536), miniatyurachi musavvir, Sharq uygʻonish davri sanʼatkori. Hirot miniatyura maktabi asoschisi; muzahhiblar yetakchisi, ustozi. „Ikkinchi Moniy“ degan faxriy unvonga sazovor boʻlgan. Tarixchilardan Mirzo Muhammad Haydar, Doʻst Muhammad va Qozi Ahmadning maʼlumotlariga koʻra, Behzodni Sulton Husaynning kitobdori Mirak Naqqosh oʻz tarbiyasiga olgan. Behzod musavvirlikni Pir Sayd Axmad Tabriziydan oʻrgangan, oʻz ijodida musavvir Xalil Mirzo Shohruxiy badiiy uslubini davom ettirib, uni rivojlantirgan va kamolga yetkazgan, yosh musavvir isteʼdodi juda tez shakllangan. Bunda Alisher Navoiy murabbiylik faoliyati ham hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlgan. Navoiyning shaxsiy kutubxonasida oʻsha davrning yetuk sanʼatkorlari Mirak Naqqosh, Hoji Muhammad kabi musavvirlar, Hofiz Muhammad, Zayniddin Mahmud kabi xattotlar ijod bilan band boʻlganlar. B. shu kutubxonada, ayniqsa, xattot Sultonali Mashhadiy va Yoriy Muzahhib bilan yaqin ijodiy hamkorlikda boʻlgan. B. ijodining mavzu doirasi, qahramonlari shu yerda—Navoiy va boshqa sanʼatkorlar ijodi taʼsirida kamol topgan. Kamoladdin Behzod musavvir sifatida tanilgach, Sulton Husayn saroyiga xizmatga chaqirilgan. 1487-yil Sulton Husayn farmoni bilan B. saltanat kutubxonasiga rahbar etib tayinlangan. Keyinchalik bu joy oʻz davrining badiiy akademyyasiga aylanadi. Uni mutaxassislar "Nigorxonayi Behyud" yoki "Behzod akademiyasi" deb ataganlar (qarang Hirot minniatyura moktabi). Musavvir Hirotda Navoiy va Sulton Husayn hayotlik davrida qizgʻin ijod bilan band boʻddi, koʻplab moʻʼtabar qoʻlyozmalarni yaratishga rahnamolik qildi, maʼlum qismini nafis rasmlar bilan ziynatlashda shaxsan ishtirok etdi, qator zamondoshlarining—Navoiy, Jomiy, Sulton Husayn va boshqalarning chexrakushoy (portret)larini yaratdi, bir guruhyoshlarga rassomlik sirlarini oʻrgatdi.
1507—10 yillarda Behzod Hirotni egallagan Muhammad Shayboniyxon xizmatida boʻldi. Bu davrdan bizgacha Kamoladdin Behzod yaratgan Shayboniyxon portreti yetib kelgan. 1510-yil Hirot shahri safaviylar qoʻliga oʻtadi. 1520-yilda Shoh Ismoil yosh shahzoda Tahmosibga rasm oʻrgatishi uchun Behzodni oʻz saltanati poytaxti Tabriz shahriga taklif etadi, 1522-yil esa maxsus farmon bilan rassomni oʻz kutubxonasidagi kitobat axli (kotib, naqqosh, muzaxlib, jadvalkash, halkor, zarkoʻb, lojuvardshoʻy va boshqalar)ga mutasaddi etib tayinlaydi. 1524-yil Shoh Ismoil vafotidan keyin Shoh Tahmosib davrida ham K.Behzod katta obru va eʼtiborga ega boʻlgan. Tabrizda Behzod Sulton Muhammad, Ogʻa Mirak va Mir Mansur kabi musavvirlar bilan hamkorlikda ijod qildi. Qozi Ahmadning maʼlumotiga koʻra, Behzod hayotining oxirida ona shahri Hirotga qaytgan va shu yerda vafot etgan. Musavvirning qabri Koʻhi Muxtor (Murod togʻi; Afganistan xududida)ning xushmanzara joyida. Oʻrta Sharkda 17-asrgacha rassomchilikda asosiy taraqqiyot yoʻnalishini belgilab bergan Behzod ijodi uning zamondoshlari tomonidan yuqori baholangan. B. oʻzidan oldingi rassomlar anʼanalarini davom ettirdi va boyitdi. Asarlarining tarxi murakkab, erkin harakatlarga boy, yorqin, jozibador ranglardan tuzilgan boʻlib, ular oʻzaro uygʻun. Tabiat jonli, hayot manzaralari aniq va haqqoniy, ishonarli va taʼsirchan tasvirlangan. Chiziqlar nihoyatda nozik, ranglar nafis ishlangan. Portretlarida inson maʼnaviy qiyofasi, ruhi, histuygʻulari, xulqatvorini aks ettirishga ahamiyat bergan.
Saʼdiyning "Boʻston" asari qoʻlyozmasi (1478, Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) rasmlari; Attorning "Mantiq uttayr" asari qoʻlyozmasiga (1483, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyida) 1487-yil chizilgan rasmlar; Navoiyning "Hamsa" qoʻlyozmasiga (1485, Oksforddagi Bodli kutubxonasi va Manchesterdagi Jon Reylands kutubxonasida) ishlangan 13 rasmning "Paygʻambar oʻz sahobalari bilan", "Xoja Abdulloh Ansoriy darvishlar bilan suhbatda", "Moniy Baxromga Diloromning rasmini koʻrsatmoqda" va boshqa miniatyuralar B.ga nisbat beriladi. Saʼdiyning "Boʻston" asarining Misr nusxasi (1488, Qohiradagi Milliy kutubxonada) rasmlari (qoʻlyozmani xattot Sultonali Mashhadiy koʻchirgan, naqshlarni Yoriy Muzahqib yaratgan)—12 rasmdan 6 tasida B. imzosi bor: "Sulton Husayn saroyida ziyofat" (qoʻsh rasm), "Doro va otboqarlar", "Masjiddagi bahs", "Olimlar suhbati", "Zulayhoning Yusufga iltijosi" nomli rasmlar B. tomonidan yaratilgan; Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma" asari qoʻlyozmasining (1467, AQSH, Baltimordagi Jon Xopkins untida) xattot Sherali koʻchirgan nusxasidagi 12 miniatyuraning 8 tasi (15-asr 90-yillari) B. asaridir. Rasmlarda rasmiy qabul, jang lavhalari, qalʼa qamali bilan bir qatorda Samarqanddagi Bibixonim mayejidi qurilishini tasvirlovchi qoʻshaloq rasm ham mavjud; Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma" asarining xattot Sulton Muhammed Hyp koʻchirgan nusxasiga (1528, Hirot, Tehrondagi Saltanat kutubxonasida) B. rasmlar chizgan; Nizomiyning "Hamsa" asari nusxasiga (1442, Londondagi Britaniya muzeyida) 1493—1535-yillar davomida ishlangan 19 miniatyuradan 3 tasi B. ijodi mahsuli: "Layli va Majnun qabilalari jangi", "Suvoriylar jangi" va "Bahrom Goʻrning ajdar bilan olishuvi". Bularda "Savarraxu alabd Behzod" degan yozuv bor. Nizomiyning "Hamsa" asari nusxasidagi (1494, Londondagi Britaniya muzeyida) 22 rasmdan 7 tasida B. nomi qayd etilgan; Amir Xusrav Dehlaviyning "Layli va Majnun" dostoni qoʻlyozmasiga (1495t SanktPeterburgdagi SaltikovShchedrin nomidagi xalq kutubxonasida) B. "Layli va Majnun maktabda", "Doʻstlari va otasi Majnunga nasihat qilmoqsalar" nomli rasmlarni chizgan; Amir Xusrav Dehlaviyning "Layli va Majnun" dostonining Sulton Muhammad Hiraviy koʻchirgan qoʻlyozmasi (SanktPeterburg)da B.ga nisbat berilgan "Madrasadagi bahs", "Layli va Majnun maktabda", "Layli va Majnun sahroda", "Majnun Laylining iti bilan" va "Majnunning elchisi Layli huzurida" nomli miniatyuralar bor; Saʼdiyning "Guliston" asari qoʻlyozmasining (1486, Garvarddagi Fogg sanʼat muzeyida, sobiq Rotshild majmuasidan) xattot Sultonali Mashhadiy koʻchirgan nusxasiga B. 2 rasm ishlagan; Amir Xusrav Dexlaviyning "Hamsa" asari qoʻlyozmasidagi (1495, Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) 13 rasmning 4 tasida B. asarlariga xos xususiyatlar mavjud; "Sulton Husayn bogʻda" qoʻshaloq rasm (1485—90, Tehrondagi Guliston muzeyi, muraqqada); "Chol va yigit" rasmi (NyuYorkdagi Kevorkyan majmuasida); "Tuyalar olishuvi" rasmi (Tehrondagi Guliston muzeyida); Sulton Husayn portreti (Shvesiyadagi F. Martin majmuasida); Muhammad Shayboniyxon portreti (Timken Burnet majmuasida); Abdurahmon Jomiy portreti (Erondagi Rizo kutubxonasida); "Sulton Husayn va Alisher Navoiy" qoʻshaloqrasm (SanktPeterburgda). Bulardan tashqari, Behzod asarlari jahon Xavarnaq qasrining qurilishi (Nizomiyning "Hamsa" asariga Behzod ishlagan miniatyura).tubxonalari, qoʻlyozma fondlari, muzeylari va shaxsiy majmualarda ham mavjud. Ustod sanʼatkor sifatida K.Behzod Hirot va Tabrizda qator shogirdlarni tarbiyalab yetkazdi. Uning shogirdlari Behzod anʼanalarini butun Oʻrta Sharqqa yoydilar. K.Behzod anʼanalari keyingi davr rassomlari ijodiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi (qarang Behzod miniatyura maktabi).
Behzod ijodi va merosi sanʼatshunoslar, rassomlar tomonidan keng oʻrganiladi Kamoliddin Behzod nomini abadiylashtirib, Oʻzbekiston Prezidenta Islom Karimovning farmoni (1997-yil 23-yanvar)ga binoan Kamoliddin Behzod nomidagi Davlat mukofoti taʼsis etildi; Milliy rassomlik va dizayn institutita Kamoliddin Behzod nomi berildi.