Fakulteti qanegeligi 3-kurs

II. Bap. Tiykarg'i bo'lim
Scenariy ha'm olardin' ju'zege keliwi
Ilajlardı shólkemlestiriwdegi da'slepki jumıs basqıshı bul-ilaj temasına uyqas dereklerdi ızlep tabıw bolıp tabıladı. Ha'r qanday dóretpe saqna ju'zin kóriwinde onıń dramatik tiykarın tuwri tańlaw u'lken a'hmiyetke iye boladı. Saxnada boiayotgan processler tiykarınan “aktyor - da'ldalshı”lar arqalı tamashagóylarga jetkiziledi. Spektakldıń dramatik deregi - pyesa bo'Isa, ilajlardı sho'lkemlestiriwde bolsa ssenariy jazıladı. Hár qanday saqnalıq dóretpe tamashago'y itibarina silteme etilgenge shekem 3 ta tiykarg'i processin basınan keshiredi, yag'nıy :
l. Saxnalastırıw ushın tiykarg'i derekti tańlaw (pyesa, ssenariy, inssenirovka sıyaqlı );
2. Saxnalastırıw (barlıq dóretiwshilik tárepler, yaǵnıy atqarıwshılami tańlaw, saqna bezegi, stol átirapında oqıw (chitka), mizanssenalar, obraz hám rol ústinde, rejissyorlıq ideyaları ha'm tabilg'an zatları u'stinde islew ha'm basqa do'retiwshilik jumıslar );
3. Sho'lkemlestirilgen jumıslar (professional teatrlarda ha'm respublika ko'leminde o'tkeriletug'ın ilajlarda sho'lkemlestirilgen, biraq orınlarda islengen kórkem ja'miyetlik orinlarda materiallıq ilajlar, g'alabalıq bayram hám tamashalardi sho'lkemlestiriwde bul wazıypanı do'retiwshilik gruppa basshıları o'zleri atqaradi).
Ilajdi sho'lkemlestiriw hám ssenariysin jaratıw ushın derekler to'mendegi ta'eplerge qaray saylanadı :
1. Do'retpe temasının' aktuallıg'i (social a'hmiyeti, zaman talaplarına sa'ykes keliwi);
2. Asaming tárbiyalıq áhmiyeti (hár qanday dóretiwshilik processler tiykarında ta'rbiyalıq ma'seleler jatıwı za'ru'r);
3. Do'retpe qaharmanlarının' aktiv minez-qulqları (insanlardin' hár qanday tosıqlami jen'ip ótiwleri hám óz maqsetlerine erisiwlerin kórkem qurallarda jetkiziw);
4. Buyırtpa tiykarında (ko'plegen jag'daylarda dóretpeler buyırtpa tiykarında saqna júzin kóredi. (Bunda joqarı sho'lkemlerden ma'lim bir tema tiykarında ilaj sho'lkemlestiriw wazıypası sol sho'lkem basshılarına ju'klenedi. Baslıq bolsa birinshi na'wbettegi wazıypası do'retiwshilik gruppanı dúzedi hám jumıs baslaydı ). Buyırtpa tiykarında degen tu'sinikti ken' ma'nde alıp qaraw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Hu'kimet ta'repinen shıg'arılg'an qarar, pa'rman ha'm basqa hu'jjetler atqarılıwın ta'miyinlewde ha'zir jawap boliw talap etiledi. To'mende ana sonday tapsırmalardi orınlawg'a qaratılǵan hu'jjet menen tanıstıramız :Tashkent qala ha'kimiyatqa Tashkent qala Ma'deniyat ha'm sport jumısları Bas basqarması O'zbekstan Respublikası Ma'deniyat hám sport jumısları Ministrliginin' 2013-jıl 31- dekabrdegi “O'zbekstan xalıq shayırı Muhammad Yusuf tuwılg'aninin' 60 jıllıg'ın bayramlaw tuwrısında”gi 1345-sanlı buyrıg'iz Tashkent qala hákimliginiń 2013-jıl 31-dekabrdegi “ O'zbekstan Respublikası Prezidenti 2013-jıl 27-dekabrdegi PQ-2102-sanlı sheshimi atqarıwı tuwrısında”gi 1071-sanlı sheshimi, 2013-jıl 31 - dekabrdegi 45/24-sanlı, 2014-jıl 9 -yanvardagi 21/36 -sanlı ha'mde 2014-jıl 17-yanvardaǵı 23/18-sanlı xatlarına tiykarınan to'mendegilerdi xabar beredi.
Bas basqarma sistemasındag'ı ma'deniyat hám xalıq dem alıw orayları tárepinen “Muhammad Yusuf tuwılg'aninin' 60 jıllıǵı”g'a arnalip ótkeriletuǵın ma'deniy-ag'artıwshılıq ha'm de sport ilajları rejesin jiberedi. Ilajlar jobası qosımsha etiledi. Basshı : (atı, familyasi, qolı ) Mine sol hújjet asnosida barlıq ma'deniyat ha'm ko'rkem o'ner, ulıwma alǵanda barlıq shólkemlerde Muhammad Yusuf tuwılıwına arnalg'an ilajlar o'tkerildi. Respublikamız hu'kimeti ta'repinen bunday hújjetlaming a'meliy atqarıwı ilajlar sho'lkemlestiriwshileri ta'repinen so'zsiz atqarılıp kelip atır. Xalqımız jaqsı ko'rgen artist, shayır, kompozitor ha'm jazıwshilardin' tuwılıwlarına arnalǵan (Zulfiyaxanim, Erkin Vohidov sıyaqlı ) ilajlar jurtımızda joqarı da'rejede sho'lkemlestirilip kelip atır.
Spektakldin' dramatik qasiyeti pyessa bolıp tabıladı. Pyesa (fr.fiese”) - pu'tkil yamasa úles so'zinen alıng'an bolıp, tu'rme-tu'r saqna shıg'armalarinin' ulıwma ati bolıp tabıladı. Kóplegen teatr ko'rkem o'neri haqqında jaratılg'an ádebiyatlarda dramatik derek (pyesa, inssenirovka), aktyor ha'm rejissyor teatr ko'rkem o'nerinin' tiykarın quraydı, dep aytılg'an. Bir tárepten klip qaralg'anda, bul pikirge qosıw mu'mkin. Biraq bir spektakldı saxnalastırıw ushın bir qansha ko'rkem óner túrlerinen paydalanıladı, odan tısqarı texnikalıq, basqarıw xızmetkerler, ko'rkem administraciya, do'retiwshilik xızmetkerler (mısalı, bir ǵana Alisher Navaiy atındag'i O'zbek M'mleket Akademikalıq úlken teatri komandasının' ulıwma sanı 500 kisiden artıq ) hám basqalardın' da úlesleri haqqında aytsaq, ol jaǵdayda basqasha oylawımızǵa tuwrı keledi. Biraq eki jag'dayda da spektakl jaratıw mu'mkin. Teatr kórkem ónerinde aktyoming o'zi tiykarg'ı an'latiwshı, yag'nıy dramaturgtin' pikirin ańlatpalap beretug'ın esaplanadı. Aktyor óz gezeginde dawısı, plastik minez-qulqları, jestlar, mimikalar arqalı obraz jaratadı. “Teatr turmıs aynası, ko'rkem o'ner oqıw xanası, múqaddes dárgay. Teatrdin' eń tiykarǵı minneti bolsa - tamashago'ydi ideologik ha'm etikalıq - estetik ta'repten ta'rbiyalaw bolıp tabıladı. Onıń wazıypası etikalıq - estetik sharayattı jaqsılawǵa xizmet etiw".
4. Aktyor bolsa mine sol mu'qaddes da'rgaydan turıp, do'retpe mazmunı hám avtordıń aytajaq bolǵan oy-órislerin tamashago'ygr jetkeziwshi dáldalshı retinde gewdelenedi. Dramaturgiyanin' barlıq nızam - qag'iydalarına a'mel etilgen halda jaratılǵan do'retpeler toTaqonli dóretpelerden esaplanadı. Pyyesa saylang'an son' do'retiwshilik gruppa menen analiz etiledi hám saqnalastırıw jumısları a'melge asıriladı. Materiallıq ilajlarda bolsa tiykarg'ı derek ssenariy esaplanıp, ol tadbimi shólkemlestiriw degi da'slepki process bolıp tabıladı.
2) teatrda qoyılatuǵın dramatik miynettin' jobası, sujet sızıǵı, operadagi dramatik ha'rekettiń suwreti, baletda - syujettin' barlıq oyın ha'm mimikalarini óz ishine alg'an jetilisken bayanı ;
3) pyesada qatnasıw etiwshılerdin' saqnaǵa shıg'ıw waqtı ha'm ta'rtip ko'rsetilgen jol-joba bolıp tabıladı, dep tu'sindirme etilgen. Aydar Muhammad o'ziniń “Ssenariynavislik uqıpi” kitabında “Ssenariynavislik- “Ssenariy” sózine parsısha “Jazıwshı”-jazıwshı, avtor ma'nisinen “sortıs” alınıp, “Ssenariynavis” termini jaratılg' an hám engizilgen”, dep jazadı. Avtor bul kitapda televidenie, kino hám teatrlashtirilgan tamashalar ssenariy boyınsha qımbatlı mag'lıwmatlardı bergen. Taǵı basqa dereklerde - “Ssenariy” (italyancha “Scenario” - kórkem ádebiyatqa baylanıslı -dramatik dóretpe degen mánisti ańlatadı ), ilaj mazmunın kórkem ádebiyatqa baylanıslı súwretlew bolıp, bunda saldamlı izbe-izlik tiykarında háreket elementleri bolǵan tema ha'm ideya, bir bólekten ekinshisine ótiw, bloklar, bezewler, tekstler ko'rsetiledi, dep jazılǵan. Biraq hár qanday jaǵdayda da ssenariy - ótkeriletuǵın ilajlar, bayram hám tamashago'ylerdin' tolıq jazba bayani, dep tariyplew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Ssenariy jazılıwında tómendegi wazıypalar a'melge asıriladı :
• ilaj ótkeriletuǵın jay u'yreniledi;
• jergilikli sharayattan tema, ilaj ideyasınan kelip shıqqan halda derekler izlenedi;
• hu'jjetli materiallar ko'rkemlestirıledi;
• saxnalıq usıllardan, paydalanıw jollari ızlenedi, ta'sirli qurallar saylanadı. Rejissuranin' qa'niygelikleri kóp bolǵanı sıyaqlı, (mısalı, teatr rejissyorligi, televidenie rejissyorligi, radio rejissyorligi, quwırshaq teatri rejissurasi, g'alabalıq bayram hám tamashalar rejissurasi ha'm t.b. sıyaqlı ) ssenariyda túrli qa'niygelikleri hám ta'biyaatı boyınsha bir qansha túrlerge bólinedi. Mısalı :
1. Kino ssenariy-(kórkem filmler ssenariysi, hu'jjetli filmler ssenariysi, ilimiy-ko'pshilikke arnalǵan filmler ssenariysi, quwırshaq hám multifilmlar ssenariysi). Bul bo'lek ayriqsha tarawlardan biri bolıp, ku'ta' u'lken uqıp talap etetug'in do'retiwshilik hám shólkemlestirilgen jumıslar muwapıqlıǵında ámelge asırilatug'ın ish bolıp tabıladı. Kinossenariyni hámme ssenaristlar da jazavermaydi. Kino ssenariy de kadrdag'i haqıyqatlıqlar, suwretke alınatuǵın jay, túrli shawqım, dawıs ha'm dawıslar, aktyordıń jaǵdayı, minez-qulqları, túrli dúgilisisler, bir sóz menen aytqanda, film (kino ) nin' tabısı ushın xızmet etetuǵın barlıq ko'rkem-dóretiwshilik, texnikalıq processlerdi jazba bayanında sáwlelendiriledi.
Kinossenariydin' jaratılıwınıń o'zi bir neshe túrleri ózgeshelikinen kelip shıǵıp jazıladı. Ma'selen, kórkem film jaratıw menen hu'jjetli film jaratıw ortasinda o'zine tán parıq etetuǵın hám uqsas ta'repleri bar. Ko'rkem filmlerde tap 'qima obraz, improvizatsiya yamasa o'nerdi rejissyor o'zi qálegenshe aytadi. Hu'jjetli filmlerde bolsa anıq obiekt ha'm subyektlar sheńberinde jumıs alıp barıladı. Berilgen faktlardi o'zgertpey, anıq, qısqasha etip ko'rkemlew kerek boladı.
2. Televiziyalıq ssenariylar - (ko'rkem a'debiyatqa baylanıslı - ko'rkem ko'rsetiwler ssenariysi, publitsistik - informaciya ko'rsetiwler ssenariysi, ma'nawiy ha'm ruwxiy kórsetiwler ssenariysi, sociallıq-siyasiy kórsetuvlar ssenariysi, oyın -ko'n'il ashar kórsetuvlar ssenariysi, televiziyalıq filmler ssenariysi, muzıkalıq ko'rsetiwler ssenariysi ha'm t.b. ). Eger film bo'lek alıng'an bir ssenariy tiykarında qa'legen orında, kerekli obyektlerde suwretke alıw jumısların a'melge asırıw processinde jaratılatug'in bolsa, televiziyalıq ssenariyler tiykarınan tu'rli temadaǵı ko'rsetiwler kózqarastan qaraladı. Bul process tu'rli sa'wbet, intervyu, ushırasıw, baylanıs formasında a'melge asırılsa, film jaratıwda bolsa rejissyordın' usınısı, aktyorlardıń waqıtı sharayatına qaray, qálegen waqıtta suwretke alıw jumısların ámelge asırıw múmkin. Film jaratılıwında ssenariydin' tapliq teksti bolıwı shárt. Onı suwretke alıw processinde o'zgerisler, qosımshalar kirgiziw múmkinshilikleri ko'p boladı. Biraq, ko'rsetiwlerdi tayarlawda, jetilisken jazılg'an ssenariy bolıwı sha'rt emes, dep oylaymiz. Mısalı, 100 jasqa kirgen ataxan menen ushırasıwshólkemlestiriw jáne onı suwretke alıw kerek bolg'anda, baslawshı redaktor yamasa programma avtorı ta'repinen tayarlang'an tu'rli sorawlardı beredi ha'm ataxan bug'an juwap beredi hám baslawshı juwmaqtı beriw menen ko'rsetiw tamamlawı múmkin.
3. Radio esittiriwler ssenariysi - (sociallıq-siyasiy esittiriwler ssenariysi, ko'rkem a'debiyatqa baylanıslı - ko'rkem esittiriwler ssenariysi, publitsistik axbarat esittirisleri ssenariysi, muzıkalıq esittirisler ssenariysi, m a'naviy - m a'rifiy esittirisler ssenariysi, oyın -ko'ngil ochar esittirisler ssenariysi ha'm t.b. ) - bunda tiykarınan tekst úlken rol oynaydı. Tın'lawshılar ushın unaytug'in, ulami qızıǵıwshılıqlarına juwap bere alatug'ın, túrli konsert programmaları, tan' qalarlıq qıylı temalar daǵı esittirisler aralaspasın islep shig'ıwda ssenariy du'ziwdi biliw za'ru'rli bolıp tabıladı. Radioeshittirishda tayın informaciyalardan avtori bergen tapsırmasina tiykarınan paydalanıw mu'mkin.
4. Cirk tamashaları ssenariysi - (Túrli sport tamashaları, akrobatlar, haywanlardıń shıǵıwları, masqarapaz hám jalǵız nomerler, darwazshı hám t.b. nomerleriniń izbe-izliginen ibarat boladı ). Cirk tamashaları ushın da ssenariy jaratıw kerek. Sebebi, shıǵıwlardin' izbe-izligi, keyingi nomerlerge tayarlanıw ushın ssenariy kerek boladı. Bunday tamashalarda kóbinese programmadan paydalanıladı. Programma boyınsha tayarlıq hám kórsetiw ámelge asıriladı. Hár bir bólek nomerdin' ishinde etiletuǵın jumıslar ushın nomer tayarlaǵan shaxs juwapker esaplanadı.
5. G'alabalıq ilaj hám tamashalar ssenariysi - (ǵalabalıq teatrlashtirilgan tamasha, teatrlashtirilgan konsert, kórkem ádebiyatqa baylanıslı - kórkem, kórkem ádebiyatqa baylanıslı muzıkalı kompozitsiyalar, dástúr tamashaları, ǵalabalıq sport tamashaları, suwda, muzda ótkeriletuǵın tamashalar, kamaval, xalıq tamashaları, kórkem-publitsistik kompozitsiyalar hám t.b. lar ssenariylari kiredi). G'alabalıq bayramlar, teatrlastirilg'an tamashalami sho'lkemlestiriw bo'lek u'yreniliwi kerek bolg'an taraw bolıp tabıladı. O'zbekstanda ǵalabalıq bayramlar tuwrısındaǵı túsinikler 1980-1890 - jillarda rejissyor B. Sayfullayevtin' Leningradda oqıwǵa barıp kelgenlerinen keyin Tashkent mámleket mádeniyat institutindaǵı iskerligi menen tikkeley baylanıslı. Rejissyor -pedagog B. Sayfullayev onda oqıp kelgenlerinen keyin O'zbekstan ushın bul tarawdın' ju'da' kerekligi ushin onı pán retinde, keyinirek bólek kafedra retinde iskerlik baslawına sebep boldı, desek qáte etpegen bólemiz. Ǵalabalıq ilaj hám tamashalami shólkemlestiriw ushın bólek mektep kerekligi tereń an'lag'an rejissor bul tarawdı rawajlandırıw boyınsha kútá úlken ilimiy-ámeliy islerdi ámelge asırıwǵa eristi. Sol dáwirlerde túrli temalarda o'tkizilgen maydan tamashaları buǵan mısal bóla aladı.
G'alabalıq ilaj hám tamashalardi shólkemlestiriwdiń ayriqshalıǵı sonda, onıń tamashalar ótetuǵın jayları standart emes, bálki traditsiyaǵa tán bolmaǵan saqnalıq keńliklerde ótkeriliwi menen ajralıp turıwı, ol jaǵdayda “korobka ishindegi saxna”nin' ondaǵı bolıwı kerek bolg'an úskenelerdin' joq ekenligi, qatnasıwshılarınıń arnawlı ilmiy tájriybege iye emeslikleri, qatnasıwshılaming san tárepinen kópligi hám basqa tárepleri menen ayriqsha bolǵan saldamlı jantasıwdı talap etetuǵın tarawdıń ekenligin an'law qıyın emes. En' qıyın tárepi bunda spektakl qoyıwdaǵı sıyaqlı tayın dramatik derektiń joq ekenligi bolıp tabıladı. Maydanlarda ótkeriletuǵın ilajlar ushın ssenariy jazıwda ssenarist rejissordıń pikiri, onıń kózqarasın tuwrı ańlap alıwı hám maydanǵa mazmun beretuǵın qurallardan tolıq paydalanıw bólek uqıp talap etetuǵın process bolıp tabıladı.
Házirgi kúnde ilimiy a'njumanlardi shólkemlestiriw boyınsha da ssenariylar jazılıp atır. O'zbekstan mámleket kórkem óner hám mádeniyat institutında ótkerilgen lektoriylar buǵan mısal bóla aladı*. Bunday ilajlar ilimiy-bilimlendiriw ilajlar dep ataladı. Barlıq joqarı tálim mákemeleri ushın O'zDSMl professor oqitiwshilari tárepinen o'tkizilgen “Oqıw mádeniyati” temasındaǵı videoselektor (konferensiya ) ushın tayarlanǵan programma bunıń jaqtı mısalı bolıp tabıladı. Bunday ilajlar ushın ssenariy tolıq jazılmaydı, bálki ssenariydin' programması tayarlanadı. (Baǵdarlama sheńberindegi m a'ruzalar hám basqa materiallar kerekli sırtqı kórinisler tiykarında tapsırıladı ) názerinen onı pán retinde, keyinirek bólek kafedra retinde iskerlik baslawına sebep boldı, desek qáte etpegen bólemiz. G'alabalıq ilaj hám tamashalami shólkemlestiriw ushın bólek mektep kerekligi tereń anglagan rejissyor bul tarawdı rawajlandırıw boyınsha kútá úlken ilimiy-ámeliy islerdi ámelge asırıwǵa eristi.
Sol dáwirlerde túrli temalarda o'tkizilgen maydan tamashaları buǵan mısal bóle aladı. G'alabalıq ilaj hám tamashalami shólkemlestiriwdiń ayriqshalıǵı sonda, onıń tamashalar ótetuǵın jayları standart emes, bálki traditsiyaǵa tán bolmaǵan saqnalıq keńliklerde ótkeriliwi menen ajralıp turıwı, ol jaǵdayda “korobka ishindegi saxna”nin', ondag'i bolıwı kerek bolg'an úskenelerdin' joq ekenligi, qatnasıwshılarınıń arnawlı ilmiy tájriybege iye emeslikleri, qatnasıwshılardin' san tárepinen kópligi hám basqa tárepleri menen ayriqsha bolǵan saldamlı jantasıwdı talap etetuǵın tarawdıń ekenligin ańǵarıw qıyın emes. Eń qıyın tárepi bunda spektakl qoyıwdaǵı sıyaqlı tayın dramatik derektiń joq ekenligi bolıp tabıladı. Maydanlarda ótkeriletuǵın ilajlar ushın ssenariy jazıwda ssenarist rejissordıń pikiri, onıń kózqarasın tuwrı ańlap alıwı hám maydanǵa mazmun beretuǵın qurallardan tolıq paydalanıw bólek uqıp talap etetuǵın process bolıp tabıladı.
Ssenariylik uqıpı tiykarınan ush principke tayanadi, yag'nıy do'retiwshilik ku/atishning qáliplesiwi (ssenariychi ushın oǵırı kerek bolǵan turmıslıq materiallami tawıp, ajrata alıw ), dramatik pikir qılıwdı rawajlandırıw - (ssenariy ústinde islewde za'ru'r bolg'an dramanin' ulıwma teoriyasına ámel etken halda sujetler ketmakclligi hám tadbiming kompozitsion dúzilisin tuwrı belgilew), dóretiwshilik oyda sa'wlelendiriw ha'm obrazlı sheshiw.