F. T. M ir a X m ed o V j. S. Sobirov trenerlik metodikasi

35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7.5. Yuklamalar dinamikasining xususiyatlari
Nisbatan 
uzoq 
davom 
etmaydigan 
musobaqa 
davrida 
mashg‘ulot yuklam alarining dinam ikasi yuqorida ko'rib o‘tilgan 
tendensiyaning yakunidek bo‘lib ko‘rinadi; m ashg'ulot vaqtida 
yuklam alarning um um iy hajmi dastlab biroz pasayishda davom 
etadi va keyin stabillashib qoladi; spetsifik yuklam alarning jadal- 
ligi esa (ba’zi ko‘rsatkichlar bo‘yicha) to maksim um darajagacha 
o‘sib boradi va ana shu darajada u ham stabillashib qoladi. Bunda 
albatta, nisbatan stabillashish nazarda tutiladi. A na shu um umiy 
tendensiya fonida hajm va jadallikning o‘rta «to‘lqinlar» va mik- 
rotsikllar doirasida to'lqinsim on tebranishlari ro‘y beradi.
Agar musobaqa davri uzoq m uddat davom etadigan bo‘lsa u 
holda bir qator yangi lahzalar paydo bo‘ladi. M ashg‘ulot talabla- 
rining nisbatan stabillashishidan keyin, yana yuklam alar umumiy 
hajm ining o ‘sishi va u lar jadalligining biroz kamayishi sodir 
bo‘ladi, keyin yana hajm ning qisqarishi va intensivlikning ortishi 
tendensiyasi boshlanadi. Shunday qilib, uzoq muddatli musobaqa 
davrining oraliq bosqichida tayyorlov davridagi yuklam alar 
um um iy dinam ikasining ba’zi bir belgilari takrorlanayotgandek 
bo‘ladi. Biroq bu qisqargan masshtablarda va um um iy ham da 
maxsus tayyorgarlikning boshqacha nisbatida sodir bo‘ladi.
Yuklamalarning bunday takroriy katta «to‘lqin»ining vazifa- 
si tayyorlov davridayoq asos solingan sport formasining poyde- 
vori kengayishidan iborat. M ashg'ulot yuklam alarining yangidan 
ortib borishi so‘nib borayotgan adaptatsion jarayonlarning yana 
faollashtirishga va maxsus mashq ko‘rganlikni takom illashtirish- 
ga imkon beradi. Shu bilan birga oraliq bosqichda bir holatdan ik- 
kinchi holatga o‘tish, faol dam olish effektlaridan anchagina keng 
miqyosda foydalaniladi. M ashg'ulotning m ana shunday tashkil 
etilishi tufayli sport formasida turishning jam langan muddatlari 
ancha ortishiga erishiladi. Bunda sport natijalari dinam ikasida, 
yuklam alar um um iy dinamikasidagi asosiy «to‘lqin»larning miq- 
doriga qarab, bir necha «cho‘qqi»lar paydo bo'ladi.
Musobaqa davrida bunday «to‘lqin»larning konkret param etr- 
lari va miqdori sport turining xususiyatlari va sportchilarning 
malakasiga bog'liq. H ar haftada musobaqa o'tkazish m um kin
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lgan sport turlarida malakali sportchilarda bu «to‘lqin»larning 
soni odatda ikkitadan oshmaydi. Bunda maxsus yuklam alarning 
bir oylik hajmi eng ko‘p deganda tayyorlov davridagi shunga m u- 
vofiq keladigan hajm larning 75—90 foizidan ortmasligi lozim 
bo'lsa kerak (albatta, tayyorlov davridagi hajm lar yetarli daraja- 
da katta bo'lgani ko‘zda tutiladi). Oraliq bosqichda hajm lar ortiq 
bo‘lishi ham, pasaytirilgan bo'lishi ham birdek befoydadir. To‘g‘ri 
keltirilgan raqam larni mutlaqo um um iy me’yor deb bo‘lmaydi. 
Biroq ko‘p hollarda m a’qul keladigan chegaralar m azkur raqam- 
lardan unchalik uzoq emas, deb hisoblash mum kin.
Musobaqa davridagi yuklam alarning «to‘lqin»lari hajm va 
shiddatlilik jihatidan bir-biriga, ayniqsa, loyiq boTishi kerak. 
Bunda um um iy hajm ning ortishi maxsus mashqlar jadalligi- 
ning uzoq muddat pasayib ketishiga olib kelmaydigan me'yorda 
bo'lsagina to ‘g‘ri bo'ladi. Hajmni oshira borish bosqichi mu- 
sobaqalar o'rtasidagi tanaffuslar vaqtiga yoki h ar holda unchalik 
mas’uliyatli bo'lm agan musobaqalarga to‘g‘ri kelgani m a’qul. 
Chunki bunday bosqich sport ko'rsatkichlari vaqtincha o‘smay 
qolishi yoki pasayishi bilan bog'liq boTishi m um kin.
Musobaqa davridagi yuklam alar dinam ikasining ayrim 
xususiyatlari, yuqorida aytilganlardan tashqari quyidagi shart- 
sharoitlarga ham bog'liq:
1) yuklam alam ing bir haftalik dinam ikasida sport mu- 
sobaqalari ko‘p hollarda asosiy punktlar hisoblanadi;
2) sport musobaqalari shunga o'xshagan mashg‘ulot yuklam a- 
lariga qaraganda ancha keskin ta ’sir ko‘rsatishi bilan xarakterlanadi; 
ular organizmda ancha sezilarli biologik o'zgarishlar paydo qiladi 
ham da tiklash jarayonlari vaqtini ancha uzaytiradi;
3) mashq ko'rganlik o‘sa borgani sari spetsifik yuklam alam ing 
ayrim funksional sistemalarga ta ’siri ham ortadi. Bu qo‘lga kiri- 
tilgan mashq ko‘rganlik darajasini mashq ko'rganlikka erishishda 
ishlatilgan yuklamalarga qaraganda kam roq yuklam alar vositasida 
saqlab turishga imkon beradi. Biroq bu nisbatan katta bo'lm agan 
(bir necha hafta masshtabidagi) vaqt oralig‘idagina to‘g‘ri bo‘ladi. 
Mashq ko‘rganlikni uzoq vaqt saqlab turilganda esa, uni yanada 
yuksaltirishdan tashqari, nisbatan kichik yuklam alam i katta va 
maksimal yuklamalarga almashlab turish zarur bo‘lib qoladi.
37
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bular bari yuklam alarning haftalik dinam ikasida va m ikro- 
tsikllar tuzilishida o ‘z ifodasini topadi. Bunda o‘rta «to‘lqin»larning 
intervallar va mas’uliyatli musobaqalar bilan o'zaro nisbati shun- 
day bo‘ladiki, bu navbatdagi mas'uliyatli musobaqalargacha in- 
tensivlikning muayyan ko'rsatkichlari saqlana borgani yoxud o‘sa 
borgani holda yuklam alarning haftalik hajmini oldindan kamay- 
tirishga imkon beradi.
Yuklam alar um um iy hajm ini oshirish uchun ajratilgan 
haftalar soni bilan hajm qisqarishi sodir bo'ladigan haftalar 
o'rtasidagi nisbat musobaqa davrining bosqichiga, m usobaqalar 
taqvimiga, tayyorlov davrida qo'lga kiritilgan hajm ning kattali- 
giga va boshqa shart-sharoitlarga qarab turlicha bo'lishi m um - 
kin. A m alda 3:2; 2:2; 1:2 va boshqa tartibdagi nisbatlar uchrab 
turadi. Maxsus tadqiqotlar u yoki bu konkret sharoitda qan- 
day nisbat optim al bo'lishini ko'rsatib borishi kerak. Biroq aniq 
haftalik yuklam alar hajmi ortishi va kamayishi shunday nisbat- 
da bo‘lishi kerakki, navbatdagi asosiy musobaqa boshlanadigan 
vaqtga kelib sportchi yuksak funksional im koniyatlarga erishib- 
gina qolmay, balki ularni ayni m ana shu lahzada m aksim al dara- 
jada ishga sola oladigan ham bo‘lsin. Ko‘m akchi xarakterdagi 
yaqinlashtiruvchi va boshqa m usobaqalar yuklam alarning bir 
haftalik hajmi pasayishi fonida ham , o‘sib borayotgan sharoitda 
ham o‘tkazilishi m um kin.
M ikrotsikllar tuzilishi. Tabiiyki, musobaqa davridagi m ikro- 
tsikllarning asosiy formasi, yuqorida aytib o'tilgan musobaqa mik- 
rotsikli bo‘ladi. Biroq bu yerda barcha m ikrotsikllar bir xil emas. 
Asosiy musobaqalar o‘tadigan kunlarni o‘z ichiga olgan m ikro- 
tsikllar haftalik yuklam a hajm ining kamayishi va mashg‘ulot ja- 
rayonlarining eng kam miqdori bilan xarakterlanadi. Ko‘pincha 
musobaqalar arafasida 2—3 kun, ba’zan esa undan ham ko‘p kun 
hajmi kattaroq yuklam alardan xoli qilinadi. Bu vaqt, asosan, m u- 
sobaqa boshlanadigan paytgacha tiklash va «o‘ta tiklash» sam ara- 
li bo‘lishi uchun; faol dam olish va hajmi uncha katta bo‘lmagan 
razm inka mashg'uloti uchun ajratiladi.
M usobaqa oldidan qatorasiga bir necha kun to ‘liq dam
olish, odatda, maqsadga muvofiq deb hisoblanm aydi. M alaka- 
li sportchilar, agar u lar h ar kungi m ashg‘ulotga odatlanib qol-
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gan bo'lsalar (aytaylik, stayerlarda bo‘lganidek), m ashg'ulotlam i 
um um an to ‘xtatm asliklari m um kin, lekin keyingi kunlardagi 
bunday m ashg‘ulotlar yaqinlashtiravchi xarakterda o‘tkazilishi 
kerak.
Yuklamalarning haftalik hajmi oshirilgan m ikrotsikllarda (ay- 
niqsa, oraliq bosqichlarda) m ashg'ulot kunlarining o‘zi ko'payishi 
bilan xarakterlanadi. Shunga yarasha yuklam alar va dam olish 
rejimi ham ancha tig‘iz bo‘ladi. Shu bilan birga eng ko‘p kuch- 
g‘ayrat talab qiladigan musobaqalar yoki oshirilgan mashg‘ulot 
yuklamali m ikrotsikllar ketidan keladigan yuklam a tashlash mik- 
rotsikllaridan ham foydalaniladi. Yuklama tashlash m ikrotsikl- 
larida taxm inan 3 kundan 5 kungacha vaqt asosan xilma-xil 
mashqlarga o‘tish va m ashg‘ulot sharoitini o‘zgartirish yo‘li bilan 
ta’m in etiladigan faol dam olishga ajratiladi.
7.6. 0 ‘tish davri
M ashg‘ulot (mashg‘ulot)ning o‘ziga xos vazifalari. 0 ‘tish davri 
uzluksiz mashg'ulot tizim ida o‘ziga xos bir bo‘g‘indir. Bun- 
da asosiy mashg‘ulotlar faol dam olish xarakteriga ega bo‘ladi. 
Shu bilan birga bu m ashg‘ulot pauzasi ham , ya’ni m ashg‘ulot ja- 
rayonidagi tanaffus ham emas. Mashg‘ulot davom etaveradi, le- 
kin uning shakllari va m azm uni anchagina o‘zgaradi. M azkur 
davr mashg'ulot kumulyativ (to'planib borish holati) effektining 
o‘ta mashq ko'rganlikka aylanib ketishiga yo‘l qo‘ymaslikni, or- 
ganizm ning funksional va adaptatsion imkoniyatlariga oshiril- 
gan talablar qo'yilgan xoli rejimga yetarli darajada uzoq o'tishni 
ta ’m inlash uchun kiritiladi. Shu bilan birga m azkur vaqtda mashq 
ko'rganlikni m a’lum darajada saqlab qolish uchun sharoit yarati- 
lishi va shu yo‘l bilan sport formasini rivojlantirishning ikki sik- 
li o'rtasidagi aloqadorlik ta ’m inlanishi zarar. Albatta, faol dam 
olish sharoitida m ashq ko'rganlikni maksimum darajada saqlash- 
ning iloji yo‘q, biroq m ashg‘ulotning yangi siklini avvalgiga qara- 
ganda ancha yuqori dastlabki holatda boshlashga imkon beradi- 
gan mashq ko‘rganlikni saqlab qolish m um kin va zarardir.
Jismoniy tayyorgarlik o‘tish davrida, ilgari qo‘lga kiritilgan 
funksional va morfologik o‘zgarishlarning m ustahkam lanishini 
ta ’minlaydi, ayrim jism oniy fazilatlarni qisman takom illashtiradi,
39
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

moslashuv imkoniyatlarini tiklab olishga ko‘maklashadi. Bular- 
ning bari m ashg'ulotni oshirilgan yuklam alar bilan davom etti- 
rish uchun shart-sharoit yaratadi. 0 ‘tish davridan texnik va tak- 
tik tayyor ekanlikdagi ayrim kam chiliklam i yo‘qotish uchun ham
foydalaniladi. Birmuncha yangi harakat shakllarini o'zlashtirib 
olish ham m um kin (yordamchi xarakterdagi mashqlarda). Bi- 
roq bularning ham m asi m azkur davm ing asosiy vazifasiga — 
faol dam olishga xalaqit berm asagina to ‘g‘ri bo‘ladi. 0 ‘tish davri 
mobaynida mashg'ulotlarda va m usobaqalarda ishtirok etib ort- 
tirilgan tajribani chuqur tushunib yetish, yanada takomil topishga 
qaratilgan vazifalarni belgilab olish kerak. Nihoyat, ma’naviy-iro- 
daviy tayyorgarlik sohasida sportchining erishilgan yutuqlarga va 
bo'lishi m um kin mag‘lubiyatlarga to ‘g‘ri m unosabatda bo‘lishini 
ta ’m inlash, faol dam olish va keyingi rejalar uchun ijobiy em o- 
tsional holat yaratish muhimdir.
0 ‘tish davridagi m ashg'ulotning xarakteri birinchi navbatda 
o‘tgan davrlarda berilgan jam langan yuklam alardan keyingi uzoq 
muddatli tiklash jarayonlarining qonuniyatlariga, shuningdek, 
nisbatan yuklam a tashlash sharoitida mashq ko‘rganlikni saqlab 
turish qonuniyatlariga bog'liqdir.
Ba’zi mutaxassislar o‘tish davriga qarshi chiqib, uning funksi- 
yalarini mashg‘ulot m ikrotsikllarida yuklam a bilan dam olishni 
uzluksiz alm ashlab turish, shuningdek, boshqa davrlar davomi- 
da yuklam alar kattaligi bilan m ashqlar xarakterini o‘zgartirib tu - 
rishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaydilar. Biroq, birinchidan, 
mashg‘ulot yuklam alari faqat eng yaqin «iz» qoldiribgina qol- 
may, balki m a’lum sharoitlarda o‘ta m ashq ko‘rganlikka aylanib 
ketadigan jam langan (kumulyativ) deb atalgan samara ham be- 
radi. Ikkinchidan, m ashg'ulot jarayonida faqat ish qobiliyatini 
tiklab olish bilan cheklanib qolmay, balki organizm ning adap- 
tatsion im koniyatlarini ham tiklash kerak. Bu esa m ashg‘ulotni 
faqat tayyorlov va musobaqa davrlaridagi singari tashkil etiladi- 
gan bo‘lsa, har holda m um kin emas.
0 ‘tish davrini mashq ko‘rganlikni o'stirish sur’atlarini albatta 
sekinlashtirib qo‘yadigan o‘ziga xos bir zaruriyat deb qarash ham
noto‘g‘ri bo'lur edi. Chunki o ‘tish davri ramkasida sport forma- 
sining vaqtincha yo‘qotilishi keyingi o‘sishning asosiy shartla-
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ridan biri hisoblanadi. Shuningdek, hozircha kam o‘rganilgan, 
lekin nihoyatda qiziqarli bo'lgan yana bir hodisaga, ya’ni nis- 
biy yuklam a tashlashdan keyin m ashq ko'rganlikning rivojlanish 
sur'ati tezlashib ketishiga e’tibor berishim iz lozim. Bu turdagi 
faktlarni laboratoriya tadqiqotlarida ham (B.S. Voronin), peda- 
gogika eksperiment sharoitlarida ham (V.P. Filin, L.P. Matveyev 
va boshqalar) kuzatilgan. Bularning bari o‘tish davrining turli 
mashg‘ulot siklidagi ajralmas bo‘g‘in ekani zarur qonuniyatligi- 
ni ko‘rsatadi.