F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

 O’zbekistonda tarqalgan tabiiy geografik jarayonlar
(prof.M.M.Mamatqulov bo’yicha) 
1.
Denudatsion kuchlar bilan bog’liq jarayonlar; 
2.
Gravitatsion kuchlar bilan bog’liq jarayonlar; 
3.
Yer usti oqar suvlari faoliyati bilan bog’liq tabiiy geografik jarayonlar; 
4.
Yer usti va yer osti suvlari, suvlari faoliyati bilan bog’liq jarayonlar; 
5.
Shamollar faoliyati bilan bog’liq jarayonlar; 
6.
Dengiz, ko’l, suv omborlari to’lqinlari bilan bog’liq tabiiy geografik 
jarayonlar; 
7.
Insonning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq jarayonlar; 
Ushbu klassifikatsiyada muallif tektonik xarakatlar, zilzila, tog’ muzliklari 
tufayli yuz beruvchi tabiiy geografik jarayonlarga e’tibor qaratmaydi. 
Tabiiy geografik jarayonlar turlari.A.Rafiqov, H.Vaxobov tomonidan esa 
tabiiy omillar ta`sirida sodir bo`ladigan, ya`ni yerning ichki (endogen) kuchlari 
ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlar (vulkanlar, zilzilalar, tog`larning ko`tarilishi, 
yer yuzasining cho`kishi) hamda tashqi kuchlar (ekzogen) ta`sirida sodir 
bo`ladigan jarayonlar (nurash, eroziya, surilmalar, muz va shamolning ishi) ga 
bo`ladilar. Sun`iy omillar ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlarga esa surilmalar, yer 
yuzasining cho`kishi va o`pirilishi, daryo va ko`llar meyorining o`zgarishi, 
sho`rlanish, sun`iy eroziya kabi turlarga bo`ladi.
A.Nizomov va boshqalar tomonidan esa tabiiy geografik jarayonlar va ular 
hosil qilgan relyef shakllari tadqiq etilib quyidagi guruhlarga ajratilgan. 
6
A. Низомов ва б. Табиий географик жараёнлар. 2015 й. 15 б. 

---

15 
1-jadval 
№ Tabiiy geografik jarayonlarning 
xosil bo’lishiga ko’ra guruhlarga 
ajralishi 
Tabiiy 
geografik 
jarayonlarning 
turlari 
1 
Tektonik xarakatlar tufayli yuzaga 
keluvchi tabiiy geografik jarayonlar 
Tog’ xosil bo’lish, yer yuzasining 
cho’kishi kabi planetamizda yuz 
beruvchi 
tabiiy 
geografik 
jarayonlarning 
barchasi 
bevosita 
ba’zan bilvosita tektonik xarakatlar 
bilan chambarchas bog’liq holda 
yuzaga keladi.
2 
Zilzilalar tufayli yuzaga keluvchi 
tabiiy geografik jarayonlar 
Yer yuzasining silkinishi, yorilishi, 
ba’zan 
egilib-bukilishi 
loyli 
vulqonlarning vujudga kelishi. 
3 
Vulqonlar otilishi tufayli yuzaga 
keluvchi tabiiy geografik jarayonlar 
Lavalarning oqib chiqishi, vulqon 
tutunlari, 
bombalari, 
kullarining 
otilishi 
yer 
silkinishi, 
vulqon 
konuslarining shakllanishi va h.k. 
4 
Iqlim 
omillari 
ta’sirida yuzaga 
keluvchi tabiiy geografik jarayonlar 
Nurash, deflyatsiya, korraziya. 
5 
Gidrologik va gidrogeologik oqim 
tufayli 
yuzaga 
keluvchi 
tabiiy 
geografik jarayonlar 
O’zan va qirg’oq eroziyasi, karst, 
suffoziya, 
abraziya, 
botqoqlanish, 
sho’rlanish. 
6 
Gravitatsion 
kuch 
yetakchiligida 
yuzaga keladigan tabiiy geografik 
jarayonlar 
Surilma, soliflyuktsiya, ko’chki
7 
Muzliklar ta’sirida yuzaga keladigan 
tabiiy geografik jarayonlar 
Termoabraziya, 
termoeroziya, 
soliflyuktsiya, 
termokarst, 
termoakkumlyatsiya, 
alьtiplinatsiya 

---

16 
ekzaratsiya 
8 
Antropogan ta’sir tufayli yuzaga 
keladigan tabiiy geografik jarayonlar 
SHo’rlanish, ikkilamchi sho’rlanish, 
botqoqlanish, cho’llanish, agroeroziya, 
suv omborlar qirg’og’ining abraziyaga 
uchrashi. 
 
Yuqorida berilgan har bir tasniflangan relyef hosil bo`lishidagi tabiiy 
geografik jarayonlar va ularning o`rnini tahlil qilgan holda quyidagi tabiiy 
geografik jarayonlar hamda ularning turlarini quyidagi guruhlarga ajratib 
o`rganishni taklif etamiz.