Kasb tanlash bu murakkab, lekin zaruriy jarayon bo‘lib, in
sonni kelajagini va yaxshi yashash im koniyatlarini yaratuvchi,
shuningdek jamiyatda o ‘z o ‘rnini topib borib, unga foydali mehnat
qilish hisoblanadi.
Yaxshi kasb tanlash uchun kerak bo‘lgan tomonlar
quyidagicha ko‘rsatilishi mumkin.
Kasb va kasbiy psixologik jarayonlar kasb tanlovchidan quyida-
gilami talab qiladi:
• Um um ta’lim maktablarida beriladigan ta’lim darajalaridagi
bilimlarga ega bo‘lish;
• Kasb tushunchasining ta ’rifini, uning tabiatini, xususiyatla
rini kasblar sonini va turlarini bilish;
•
Kasbni inson hayotida muhim aham iyatga ega ekanligini
tushunish va u haqida tasavvurga ega b o ‘lish;
• Kasb tanlashga kerak b o ‘lgan idrokni, xohishning mavjud
b o ‘lishi;
• 0 ‘z maqsadi va manfaatini to ‘g ‘ri anglab olgan b o ‘lishi;
• Kelajagi haqida tasavvurlarga ega b o iish .
Bulardan kelib chiqqan holda kasb tushunchasining asosiy tamoy-
illarini ko‘rsatish mumkin. Bular quyidagi chizmada o‘z aksini topgan:
14
Yoshlar o ‘z kelajagini anglagandagina, qiziqishlari va m anfaat
larini aniqlab olgandagina, hayotini tashkil etishdagi ehtiyojlarini
tushungandagina kasb tanlashlari oson kechadi. Kasb insonni bo-
quvchi asosiy omil va hayotini tashkil etuvchi asos hisoblanadi.
Yuqorida tahlil qilgan fikrlarimiz kasb psixologiyasi bu o ‘ziga
xos murakkab va doimiy inson - kasb o ‘rtasidagi b o ia d ig an mu-
nosabatlarni o ‘rganib boruvchi jarayon ekanligini tasdiqlaydi.
Kasb psixologiyasi insonni o ‘z faoliyati davomida kerak b o ig a n ,
uni doimo qiziqtirib kelayotgan kasb y o ‘nalishlariga y o ‘naltirib
turadi. 0 ‘sib kelayotgan yoshlarga maslahat berish, ulami kasb
ga y o ‘naltirish, kasblar haqida bilim berish, malakani oshirishga
b o ig a n ehtiyojlarini qondirish, attestatsiyalash, o ‘z kasbini ustasi
b o iib yetishishlarida ularga yordam berish kabi ko ‘plab amaliy ish
lami bajarib boradi.
Bundan tashqari kasbni insonga q o ‘yadigan talablari ham bor
ki, kasb psixologiyasi bu masalalar bilan ham keng shug‘ullanishi
zarur b o ia d i. Bu talablar esa obyektiv b o iib , ulami inson o ‘zgartira
olmaydi. Kasb q o‘yadigan talablar birinchidan kasb bilan b o g iiq
jarayonlar b o is a , ikkinchidan jam iyat uchun zam r b o ig a n talablar
bilan b o g iiq b o ia d i. Lekin bular insonni ishtiroki va ta ’siri ostida
shakllangandir. K asblam ing shakllanishi va rivojlanishi texnika so-
15
hasidagi taraqqiyot bilan va ishlab chiqarish kuchlarini rivojlani-
shi bilan b o g iiq b o ia d i. Bu esa k o‘plab kasblam i paydo b o iish ig a
olib keladi.
Kasb haqida k o ‘plab olimlar o ‘z fikrlarini bildirganlar. Kasbni
tushuntirishda va uni psixologiya fani bilan b o g iiq lig in i taniqli
ms psixologi K.M. Gurevich ham o ‘zicha ta ’riflab bergan. Kasblar
doimiy emas, ular paydo b o ia d i va y o ‘qolib ketadi. Ayrimlari fan
- texnikaning rivojlanishi va takomillashib ketganligi sababli faqat
nomigina saqlanib qolgan b o isa d a , o ‘zlari tubdan o ‘zgarib ketgan-
dir. Bunga ko ‘plab m isollar keltirish mumkin. M asalan, tikuvchilik
kasbi - bu kasb texnikani o ‘sganligi sababli hozirda tikuvchilar av-
tomatlashtirilgan ko ‘plab tikuv stanoklarini boshqaradilar. Bu yerda
matolami to ‘qish nazarda tutilmoqda. Shuni aytish kerakki, hozirgi
to ‘quvchining ishini ilgarigi formatsiyadagi tikuvchining ishi bilan
taqqoslab b o im ay d i deb ko ‘rsatadi psixolog olim.
K.M. Gurevich kasblam i paydo b o iish in i va shakllanishini qu-
yidagicha ko ‘rsatadi. 1) M ehnat taqsimotini yuzaga kelishi bilan;
2) Fan - texnikani paydo b o iis h i va taraqqiyoti bilan; 3) Formatsi-
yalam i o ‘zgarib borishi bilan. Bizning fikrimizcha bunga yana
asos qilib insonni o ‘zini hayotiy ehtiyojlarini va manfaatlarini ham
ko‘rsatsa b o ia d i. Bular asosida yuqoridagi ko‘rsatilgan jarayonlar
sodir b o ia d i. Insonda ehtiyoj b o im a s ekan faoliyatga ham, mehnat
qilishga ham, bu mehnatni fan va texnika asosida rivojlantirishga
ham ehtiyoj b o im ay d i. Kasblami paydo b o iis h i eng avvalo in
sondagi ehtiyojlar bilan b o g iiq b o iib , so‘ngra esa unga ta ’sir etuv
chi omillar, y a ’ni mehnat taqsimoti, mehnatni yaxshilashga qaratil
gan fan va texnikani va inson yashayotgan sharoit yangi kasblam i
paydo b o iish ig a olib keladi.
Inson faoliyatini k o ‘rinishi sifatida kasbning o ‘zi nima? degan
savol berilar ekan, K.M. Gurevich unga shunday javob berishgan.
16
Gurevich K.M. ko‘rsatib o ‘tganidek, olib borilayotgan kas
biy faoliyatni amalga oshirayotgan ishiga qarab, uning jamiyatga
qo‘shayotgan ulushiga qarab haq to ian ish i, bu kasbdagi ijodiy sha-
roitga, mehnat unumdorligiga qarab farqlanib borishini ko‘rish mum
kin boMadi. Kasblami paydo b o ‘lishi va insonni unga bo‘lgan ehti-
yojini borligi - bu insoniyatni va jamiyatni yashashining, hayot ke-
chirish jarayonlarining ko‘rinishi va kelajagi hisoblanadi.
Kasb va kasb psixologiyasi o ‘zining tadqiqot sohasi bilan
eng muhim amaliy ishni hayotga tadbiq etib boradi. Bu yuqori-
da ko‘rsatganimizdek, inson va kasb o ‘rtasidagi munosabatlami
0
‘rganish orqali insonni kasbga tayyorlaydi, uning imkoniyatlarini
va qiziqishlarini o ‘rganish orqali unga m a’lum bir kasblar haqida bi-
limlar berib boradi va o ‘ziga qiziq tuyulgan kasbni egallashga yo‘l -
y o ‘riqlar ko‘rsatadi. Bu kabi ko‘plab misollami, y a’ni insonni kasb
ga o ‘rgatish, kasbga xos b o ig a n sir asrorlami singdirish insoniyat
tarixida kolplab uchraydi. 0 ‘sib kelayotgan yosh avlod, uning kasb
egallash bilan b o g iiq masalalar katta avlodni har doim qiziqtirib kel-
gan va hozirda ham bu masala dolzarb masalalar qatorida turadi.
KoTinib turibdiki, kasb psixologiyasi o ‘zining ildizlari bilan qa-
dimga borib taqaladi. Bu insonni o ‘z tirikchiligini o ik a zish uchun
qanday faoliyat turi bilan shugcullanishi, qaysi kasb unga m a’qul
kelishi va yashashi uchun qulayliklar yarata olishi bilan b o g iiq
b o ia d i. Insoniyat o ‘zi yashayotgan jam iyatni bir butunlikda, yaxlit-
likda hayot kechirishi uchun o ‘z imkoniyatlaridan kelib chiqib har
doim kasblam i tanlab borgan. Bu bilan birga insonda shu kasbga
xos ruhiyat ham o ‘zgarib boradi. Inson va kasb o ‘rtasidagi aloqa
insonni mehnat jarayoni bilan b o g iiq holda shakllanib borgan.
Kasblami har xil y o ‘sinda gumhlarga ajratilar ekan, E.A. Klimov
b o ‘yicha beshta guruhni k o ‘rsatish mumkin b o ia d i. Bular: 1) In
son - texnika; 2) Inson - inson; 3) Inson - tabiat; 4) Inson - belgili
17
tizim; 5) Inson - badiiy obraz. Bu esa insonning qiziqishlaridan kelib
chiqqan holda kasblami shu beshta yo‘nalishga ajratishga olib ke
ladi. Kasb tanlayotgan insonlar tanlov aynan shu beshta y o ‘nalish
bo ‘yicha sodir b o ia d i. 0 ‘sib kelayotgan yosh avlod o ‘zining qiziq
ishlari bilan bir - birlaridan ajralib turadi. B a’zi bir yoshlar texni-
kaga, ayrimlar insonni o ‘ziga va yana boshqalar tabiatga qiziqadi-
lar. Ularning qizqishlari shu sohalarga tegishli b o ig a n kasblam i
tanlashiga olib keladi. Bu esa ularning qiziqishlari xilma - xilligini
k o ‘rsatadi.
Kasb psixologiyasi fanini mustaqil fan sifatida shakllanishiga
chet el psixologlari salmoqli hissalarini q o ‘shganlar. Bular Bome-
mann E,.Borow H,. Daheim H.J,. Crites J.O., Hess H.A., Holland
J.L., Jaide W.,Ries H. va shu kabilardir. Crites J.O Vocational
psychology :The study o f vocational and development. New York
1969., Super D.E, Bonn M. J. Occupational psychology. London 1971
asarlari kasb psixologiyasini o ‘rganishga qaratilgandir. Kasb tan-
lashning psixologik tomonlari D.E. Syuper izlanishlarida k o ‘zga
tashlanadi. U kasbiy y o ‘nalishning yangi o ‘ziga xos nazariyasini
va tomonlarini ishlab chiqdi. U kasb tanlashni kasbiy yo‘nalishning
bir ko‘rinishi deb tushunadi. [38, 9. ] Bu va boshqa asarlardan keng
foydalangan E.F. Zeer kasb psixologiyasini tarixini va rivojlanish
etaplarini qarab chiqqandir. Albatta chet elda o ‘rganilgan kasb psi
xologiyasi o ‘zining o ‘rganilishi jihatidan ayrim aniq ishlab chiqa
rish bilan b o g iiq y o ‘nalishlami o ‘rgangan. 0 ‘z jamiyatini o ‘rgangan
bu asarlarda faqat o ‘zjam iyatiga xizmat qiladigan qirralamigina ochib
bergan. Deylik, bu olimlar harbiy sohaga kadrlar tanlashni, o ‘qishda
talabani qaysi sohaga layoqati borligini, meditsinaga xos tadqiqotlami
o ‘rganganlar. Shuning uchun bu asarlardan to‘la foydalana olmaymiz.
Ularda maxsus yo‘nalishlar tahlil qilingan. Umum kasbiy psixologiya
masalalari yetarlicha ochib berilmagan.
18
Download Do'stlaringiz bilan baham: |