F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Kasbga  xos  psixologik jarayonlar va  ularni o ‘rganishga
 
bo‘lgan  ehtiyojlar
0 ‘sib  kelayotgan  yoshlami  o ‘ziga  xos  b o ig a n   dunyoqarashi  bor- 
ligini  ajratib  ham  ko‘rsatish  zamr.  Bu  dunyoqarash  ulami  atrof  -  
muhitga,  tabiatdagi  va jamiyatdagi  hodisalarga  qiziqishlaridan  kelib 
chiqadi.  Bu  esa kasb  tanlovchining  olayotgan  bilimlaridan,  malaka- 
laridan,  psixofiziologik  imkoniyatlaridan,  psixologik  xususiyatlari, 
individual  -   psixologik  tomonlaridan  kelib  chiqadi.  0 ‘z  imkoni­
yatlarini to ‘g ‘ri  baholay  olgan insongina to ‘g ‘ri y o ln i  tanlay oladi. 
Bu  yoshlardagi  tirishqoqlik,  uddaburonlik,  bilimga  chanqoqlik,  ku- 
zatuvchanlik,  o ‘zini  sinab  ko‘rishga  intilishi  kabilarda yaqqol  ko‘zga 
tashlanadi.
Yoshlarda  o ‘ziga  xos  ravishda  ayrim  kasblarga  qiziqishlar  shu 
kasb  bilan  b o g iiq   ayrim  psixologik  xususiyatlarda  ko‘zga  tashla­
nadi.  Masalan,  hozirda  qaysi  boladan  so‘rasang  ko‘proq  men  tadbir- 
kor  b olam an ,  o ‘zimni  ishimni  y o lg a   qo‘yaman  deb  javob  beradi. 
Tadbirkor  bu  savdo  sotiq,  ishni  tashkil  etish,  o ‘zini  mehnati  bilan 
kapital  ishlash  hisoblanadi.  Lekin  bolalarda  ko‘proq  mashinaga  ega 
b o iish ,  puldor  b o iish ,  hamma  narsani  bemalol  sotib  olish  kabi  to­
monlar  ko‘zga  tashlanadi.  Buning  ko‘zga  tashlanmas  qiyinchilikla- 
rini  ular  ko‘ra  olmaydilar.  Shunday  o ‘ziga  xos  b o ig a n   tomonlar  esa
25

---

ulami  qiziqtirib boradi. Yoshlami  shunday tomonlarga qiziqib borishi 
ular orasida  tadbirkor b o‘lishga  havas  uyg‘otadi.  Xuddi  shuningdek, 
tikuvchilik kasbi  yoki paxtani  qayta ishlash,  dizayner bo ‘lish kabi  to­
monlar  ham  yoshlami  qiziqishlaridan  kelib  chiqadi.  Har  bir  kasb­
ni  o ‘ziga  xos  b o ig a n   psixologik  tomonlari  borki,  bu yoshlam i  doim 
o ‘ziga  tortib  turadi.  Qiziqishini  anglay  olgan  bolagina  o ‘zi  uchun 
kasbni  to ‘g ‘ri  tanlay  oladi.
Yoshlardagi  havas,  qiziqish  ulami  shu  kasbni  egallashga  intiltirib 
turadi. Zukko yoshlar shu kasbga tegishli b o ig a n  bilimlami eng avvalo 
kuzatishlar,  so‘rab  bilishlar,  kitoblardan  o ‘qish  orqali,  hozirda  esa  in­
ternet orqali  bilishga harakat qiladilar.  0 ‘zlari  qiziqqan kasblari haqida 
ko‘plab  m aium otlar  to‘playdilar.  Yoshlami  biror  bir  narsani  yaratuv- 
chanlik qiziqishi  injenerlik yoki  uning biror bir yo‘nalishiga etaklaydi. 
Hozirda dunyoda  ko‘plab  yangiliklar yaratilmoqdaki  yoshlar va ular­
ning diqqatlari doimo qiziqishlaridan kelib chiqqan holda shu obyekt- 
larga  qaratilmoqda.  Har bir sohaning  o ‘ziga  xos  b o ig a n   qiziqarli  to­
monlari  mavjuddir.  Pedagog  ham  bolalarga  yetkazib  berishi  kerak 
b o ig an  bilimlami  sifatli,  qiziqarli,  yetib  boradigan  qilib  darslami 
o ‘tkazishga  va  o ‘sib  kelayotgan  yoshlar  o ‘rtasidan  yaxshi  kadrlar 
yaratishni orzu qiladi.  Pedagog tarbiyalagan bolalar o ‘z qiziqishlaridan 
kelib  chiqqan  holda  jamiyatga  ko‘plab  yangiliklar  kiritishi  mumkin 
boiadi.  Pedagog  esa  shunday  kadr yaratib  bera olganidan  faxrlanadi. 
Demak,  ko‘rinib  turibdiki,  yoshlami  kasbga  yetaklovchi  ehtiyojlar- 
dan biri uning qiziqishlari hisoblanadi. Bu esa insonni biror bir narsaga 
yetilib  kelgan  ehtiyojlaridan  kelib  chiqadi.  Bolalar  o ‘sib  borgan  sari 
m aiu m  bir taraqqiyot y o iin i bosib oiadilar. Pedagogik sotsiologiyada 
aytilganidek  bola  tarbiyasiga  o ‘z  ta’sirini  o ‘tkazayotgan  omillar  uni 
o‘ylashga, o‘z manfaatlari y o iid a mehnat qilishga majburlaydi. Yetilib 
kelayotgan  yoshlardagi  o ‘zgarish  ularda  ijtimoiy  jarayonlarga  va  bu 
jarayonlardagi  o ‘z  o ‘mini  bilishga  chorlaydi.  Katta  boiayotgan,  aql  -
26

---

farosatga ega farzand kelajagi  haqida bosh qotiradi, hayol  suradi, kela- 
jagini  rejalashtiradi.  Bular  esa  unda  ko‘plab  ehtiyojlami  paydo  qiladi. 
Bolalik  davridan  o ‘smirlik  va  o ‘spirinlik  davrlariga  o ‘tib  borayotgan 
farzandda psixologik va eng asosiysi anatomik -  fiziologik o ‘zgarishlar 
yuz  bera  boshlaydi.  Endi  yoshlar  o ‘zidagi  tabiiy,  ijtimoiy,  iqtisodiy, 
huquqiy  ehtiyojlar  tizimini  seza  boradi.  Bu  qator  ehtiyojlardan  biri 
yoshlarni kasb orqali o ‘zini ta’minlash ehtiyoji hisoblanadi.  Bu ehtiyoj 
yoshlarni  kasb  tanlashga,  o ‘z  hayotini  go‘zal  qilib  yashashga  majbur- 
laydi. Aks holda ularda jamiyatga zid bo‘Igan jarayonlar paydo bo‘ladi.
Yoshlarni  kasb  egallashi  nafaqat ulam ing  ehtiyoji  balki jam iyat- 
ning  ham  ehtiyoji  hisoblanadi.  Shuning  uchun  jam iyat  o ‘z  ishlab 
chiqaruvchilarini  yaratishi  zam r jarayonga aylanadi.  Jamiyat  ishlab 
chiqarish orqali yashaydi  va hayot kechiradi.  Jamiyat ehtiyojlari  har 
doim  o ‘sib  boradi.  Uni  qondirishning  yagona  y o ‘li  kasb  egalarini 
tarbiyalash,  ularning  qiziqishlaridan  kelib  chiqqan  holda  yangidan 
yangi  kasblam i  yaratish  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  boshqa 
rivojlangan  davlatlarda  k o‘plab  yangi  kasblar  paydo  bo ‘ladi  va 
jam iyat ehtiyojlarini qondirishga intiladi.
Jamiyatdagi  ko‘plab ehtiyojlar shu kasbga kerak b o ‘lgan kadrlami 
yaratishni  talab  qiladi.  Bu  esa  yoshlarda,  ulam ing  qiziqishlarida  va 
m aqsadlarida  o ‘z  aksini  topadi.  Jamiyatda  yaratuvchanlikka  xos 
b o ‘lgan  mehnat  qadrlanadi.  Jamiyat  uchun  yaratilayotgan  mahsu- 
lotlar  va  ulami  tashkil  etish  ko‘plab  kasblam i  paydo  qiladi.  De- 
mak,  k o ‘rinib  turibdiki,  inson  va jam iyat  ehtiyojlari  uzviy  ravishda 
b og‘liq jarayonlar ekan.
Kasb psixologiyasida kasblarga xos psixologik xususiyatlar va shax­
sning  psixologik  xususiyatlari  o ‘rtasida  munosabatlami  o‘rganuvchi 
yo‘nalish  ham  mavjuddir.  Haqiqatdan  shaxsdan  kasb  talab  qiladi- 
gan  psixologik  xususiyatlar  mavjudki,  insonda  bu  xususiyatlar 
b o im a sa  u bu kasbda o ‘z yutug‘iga ega b o ‘la olmaydi. Tadqiqotchi-
27

---

lar  bu  xususiyatlami  aniqlash  uchun  maxsus  testlar  o ‘tkazib  insonni 
shu  kasbga  layoqatini  tahlil  qiladilar.  Kasblar  o ‘zidagi  faoliyatlami 
bajarish  uchun  insondan  m a’lum bir psixologik xususiyatlam i egasi 
b o ‘lishlarini talab qiladilar.  Deylik xotirani yaxshi b o lish in i, diqqa- 
tni  yaxshi  b o lish in i,  hayol jarayonlardagi  Qonunlam i  o ‘zlashtirgan 
b o lish in i,  sezgirlikni  yaxshi  rivojlanganligi,  ayrim  faoliyatlarda 
sabr -  toqat,  tartiblilik,  intizom,  ijodiy  yondosha  olish,  har xil  ho- 
latlardan  chiqib  keta  olish,  halollik,  mehnatsevarlik,  boshqalarni 
hurmat  qilish  va  ulam i  haq  -   huquqlarini  yaxshi  bilish,  bilimlilik 
darajasini yuksakligi, rahbarlik qilish uchun kerak b o ig a n  xususiyat­
lami bilish, tijorat uchun kerak bo‘lgan psixologik xususiyatlarga ega 
b o iish  kabi  ko ‘plab  tomonlar  bu jarayonlar uchun kerak bo ‘ladi.
Jamityada  insonni  qiziqtirgan  ko‘plab  kasblar borki  ular bir-  biri- 
dan juda farqlanib turadi va insondan kasbga loyiq bo‘lgan  psixologik 
xususiyatlami  talab  qiladi.  Deylik  pedagog  uchun  didaktik  usul juda 
mos  tushsa,  aktiyor  uchun  xotiraning,  hayolning  va  boshqa  psixik 
jarayonlaming  o ‘mi  boshqacha  hisoblanadi.  To‘qimachilik  va  yengil 
sanoatda  ishlayotgan  ishchi,  injener,  dizayner uchun  o ‘ziga  xos  psix­
ologik xususiyatlar kerak bo‘ladi. Ya’ni dizayner uchun estetik did, ha­
yol,  tafakkumi  egiluvchanligi,  diqqat va juda  nozik  holdagi  ranglami 
ajrata  olish kabi  ko‘plab xususiyatlar  zamr bo‘ladi.  To‘qimachilik  va 
yengil  sanoat  uchun  ko‘plab  xilma  xil  kasb  egalari  kerak  boiadi. 
Bular uchun ham  kasb  psixologiyasi  o ‘ziga xos b o‘lagan  inson  psixi- 
kasini  qirralarini  shu  kasbga  xos tomonlarini va shaxsda  ulami rivo- 
jlantirish  masalalarini ham  o ‘rganib boradi.
Yoshlaming  qiziqishi,  maqsad  va  manfaatlari  o‘z  dunyoqarashla- 
riga kerak bo‘lgan kasbni  tanlashga, bu kasbga xos b oigan  psixologik 
tomonlami  bilishga  intiltirib turadi.  Kasb psixologiyasi  har bir kasbga 
xos b o ig an  psixologik jarayonlarni  o ‘rganib ulami  tahlil  qilib  boradi.
28

---