F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

kasb psixologiyasi­
ga 
b o ig an  talabni zamriy qilib qo‘ydi va bu fanni paydo boiishiga olib 
keldi.  Hozirda  0 ‘zbekistonda  bu  fan  endi  rivojlanishi  kerak  boig an  
va  yoshlarni  tarbiyalashda,  ularga  kasb  tanlashlariga yordam  bemvchi 
asosiy mutaxassislik fani b o iib  bormoqda.  Kasb psixologiyasini mohi­
yati bu insonni kasbga xos xatti -  harakatini va kasb tarixi bilan b ogiiq 
tomonlami  ko‘rsatib  berish,  shuningdek yoshlarni,  kasb  tanlovchilarni 
o ‘zlari qiziqqan kasbni tanlashlarida yo‘1 - yo‘riqlar berish, maslahatlar 
bilan  o ‘z  layoqatlarini,  imkoniyatlarini  sinab  olishlariga,  shuningdek 
keyinchalik  kasbdan  ketishlariga,  ya’ni  nafaqaga  chiqishlarida  ham 
yordam berish kabi tomonlarini  o ‘rganib borish  hisoblanadi.
9

---

Dunyoga kelgan bola haqida, uning kelajagi  haqida,  qanday kas­
bni  egallashi  haqida k o ‘proq uning ota - onasi  bosh  qotiradi.  Bolani 
maktabga chiqqanidan boshlab uning ota - onasi “M ening bolam ke- 
lajakda  vrach  b o ia d i”,  yoki  m a’lum  bir  kasbni  oldindan  orzu  qilib 
tayyorlab  qo ‘yadilar.  Lekin  hayotning  o ‘zi  bolani  shaxs  sifatida 
rivojlanishi,  biologik  taraqqiyoti,  psixologik  imkoniyatlari  asosida 
o ‘ziga  xos  b o ‘lgan  kasbni  tanlashlariga  im koniyat  yaratadi.  Dun­
yoga  kelgan  bolada  xuddi  daraxt  kurtagi  tarzida o ‘ziga xos  b o ig a n  
imkoniyatlar  mavjud  b o ia d i.  Ya’ni  bola  o ‘sib,  rivojlanib  borgan 
sari unda m a’lum bir kasbga qiziqish  paydo b o ia d i va taraqqiy etib 
boradi.
Shaxs  b o iib   borayotgan  bolada  psixologik  xususiyatlar  yuzaga 
chiqib,  uni  borliqqa  b o ig a n   qiziqishini  orttirib  boradi.  Ayrim  bola­
lar  yosh  davrlaridanoq  o ‘simliklarga,  ularning  tuzilishiga  qiziqa- 
dilar,  ayrimlari  harakatdagi  hasharotlarga,  hayvonlarga  qiziqadilar. 
Q o‘ng‘izni  ko‘rgan  bola  uni  harakatlanishini  kuzatib  uni  nima  hara- 
katlantirmoqda  degan  savol  bilan  tekshirib  ko‘radi.  Uni  bolaklarga 
ajratadi.  Bunday  bolalardan  tarbiyalab  borish  orqali  ko‘plab  yax­
shi  vrachlar,  injenerlar,  konstruktorlar  yoki  qassoblar  chiqadi.  Ke- 
yinchalik  bunday  shaxslar  o ‘zida  shu  kasbga  xos  b o ig a n   xususiyat- 
lami rivojlantirib boradilar.  Bu ularning qiziqishlaridan kelib chiqadi. 
Shu sohaga xos bilimlar ulami kasbiy  imkoniyatlarini orttirib boradi.
Shaxs  sifatida  bolada  shu  sohani  bilishga  ehtiyojlar  rivojlanadi. 
Tanlagan  mutaxassisligi  b o ‘yicha  bilim lar  to ‘plab  boradi.  Bu  mak- 
tabda, oliygohda, atrofdagi laming  avtib berishlari va o ‘zining m us­
taqil  o ‘rganishlari  bilan  shakllanib boradi.  M aktabda bolalarga  kasb 
bilan  b o g iiq   b o ig a n   tanishtirish  darslarini  ham  tashkil  etish  zam r 
b o ia d i.  Bunda  bolalar  k o ‘pchilik  kasblar  haqida  bilib  oladilar  va 
kasb tanlashlari  uchun im koniyatlar kengayadi.  Ulam i yuqori sinfga 
o ‘tib  borishlari  bilan  birga  keyingi  bosqichlarda  qaysi  kollejga  va
10

---

litseyga kirishlari  ham aniq bo‘lib boradi.  Ular o ‘zlari  qiziqqan kasb­
ni  egallashga mustaqil qaror qabul  qilgan  holda  intiladilar.
О ‘sib kelayotgan  yoshlar  kasb  tanlab  borishga, o ‘zlarining kela- 
jaklari haqida o ‘ylashga  maktab yoshidan  tayyorgarlik ко ‘rib boradi- 
lar.  Ular atrofdagilami  kuzatar ekan o ‘zlari  uchun  qiziqish  uyg‘otgan 
kasb  haqida  o ‘ylay  boshlaydilar.  Yoshlaming  kasb  tanlashlari  mak- 
tabdan boshlanadi.  Bunga ulami  tayyorlab  borish zam r bo‘ladi.  Buni 
psixolog  olim  Anvar Jalolov  o ‘zining  “Kasb  qanday tanlanadi”  kito- 
bida shunday ko‘rsatib beradi.  [22,  9.  ] 
i
Kasb
Kasbnina
Qiziqish
Qobiliyat
Kasb ti nlovini
Ilovalar
tanlashga
ta'rifi va
tushunchasini
tushunchasi
amalga
asosida kasb
o ‘quvchini
tabiati
ochib berish
ni ochib
oshirish va
tanlovini
aqlan va
haqida
va
berish va
algoritimni
tajriba
ruhan
o ‘quvchining
o‘quvchida
ochib berish
tariqasida
tayyorlash
>
bilim
►
qiziqishini
►
qobiliyatni
5 - bosqich
►
amalga
1  - bosqich
berish
aniqlash 
3 - bosqich
aniqlash 
4 - bosqich
oshirish
2 - bosqich
6 - bosqich
Bu  chizmadan  ko‘rinib  turibdiki,  yoshlar  kasb  tanlashda  m a’lum 
bir bosqichlami bosib o ‘tadilar.  Xilma - xil va qiziqarli kasblami tan- 
lashning  asosiy  maqsadi  yaxshi  yashash  va  yaxshi  kasbni  egallash 
hisoblanadi.  0 ‘zi  uchun  qiziqarli  bo‘lgan  kasb  insonni  har  doim  o ‘z 
ustida ishlashga, uni yaxshiroq bilishga olib keladi.  Insonda kasb tan­
lash jarayonini yana shu m uallif quyidagicha belgilaydi.  [22,  9.  ]
11

---

Insonda m a iu m  kasbga, uni egallashga havas, mayl, orzu, ishtiyoq, 
xafsala  b o im asa  u  hech  qanday  kasbni  egallay  olmaydi.  Insondagi 
shu  jarayonlar  odamning  o ‘z  kelajagini  to ‘g ‘ri  anglashga,  tushu- 
nishga  olib  keladi.  Unda  istak,  xohish  paydo  b o ia d i.  Bular  bolada 
m a iu m   bir maqsadni  shakllanishiga va bu  y o id a   iroda  kuchini  sarf 
qilishga  olib  keladi.  Irodali  inson  o ‘z  maqsadi  sari  intiladi  va  orzu 
havaslariga erishadi.  Bunda bolada paydo  b o iu v c h i  havas  atrofda- 
gi  insonlarni kuzatish orqali,  ularga aytilgan maqtov so‘zlarini  ting- 
lash  va  uning  mahoratiga  qoyil  qolish,  odam lami  uning mahoratini 
maqtashlari, bu insonni bilimdonligi, q o iid a n  ko‘plab ishlar kelishini 
kuzatishi  unda  shu  insonga  o ‘xshashga  havasni  uyg‘otadi.  Unda orzu, 
armon,  tilak,  ishtiyoq  va  xafsala  paydo  boiadi.  Bu jarayonlar bolada 
uyg‘onayotgan  ehtiyojlar  va  manfaatlar  bilan  b o g iiq   b o iib   uni  o‘z 
oldiga qo‘ygan maqsadlarini  amalga oshirishning hissiyotlari, irodalari 
bilan b o g iiq  jarayondir.
Katta  b o iib   borayotgan  bolada  havas  paydo  boiadi.  Kasbga  nis­
batan  olganda  bolani  shu  kasbga  qiziqishi,  intilishi,  mayli,  xohish, 
istak va  orzusi b o iib   ko ‘zga tashlanadi.  Bu y o id a  bola o ‘ziga  tilak 
tilab  shu  kasbni  egallashga  b o ig a n   intilishi  sodir  b o ia d i.  Agarda 
bola o ‘z tilaklarini  xafsala  bilan  amalga oshirmasa,  harakat qilmasa 
bu  armon  va  orzu  b o iib   qoladi.  Shuning  uchun  u  zo‘r  ishtiyoq  bi­
lan  harakat  qilishi  va  armonlarini  amalga  oshirishi  zam r  b o ia d i. 
K o‘rinib  turibdiki,  bu  jarayonlar  insonga  xos  b o ig a n   psixologik 
jarayonlarni  tashkil  etib,  insonning  maqsadini  vujudga  kelishining 
asosi  hisoblanadi.  Albatta  bu jarayonda  insondan  iroda  kuchi  ham 
talab  qilinadi.  Ishtiyoq  bu -  zo ‘r istak,  xohish  hisoblanadi.
Yoshlarni  kasb  tanlashlari  yoiidagi  bunday jarayonlarni  o ‘rgangan 
psixolog  olimlar ulami  quyidagicha  ta’riflaydilar.  Insonni  anglash  da- 
rajasiga ko‘ra kasb tanlashda quyidagi tomonlar ta’riflanadi. 
Istak 
-  in- 
tilishning shunday bir turidirki, bunda inson faqatgina o ‘zining hozirgi
12

---

holatidan  norozi  ekanini  his  qilib  tursa  ham,  lekin  qanday  maqsadga 
intilayotganini, binobarin, bu maqsadga erishishning yo‘l - yo‘riqlarini 
aniq  bilmaydi.  Bunda  kishi  nima  istayotganini  o ‘zi  anglab  yetmaydi. 
Bola o ‘zi  nimani  istayotganini  anglamas ekan bu istakni  amalga oshi­
rib  boim aydi.  Insondagi  istak  m a’lum  darajada  anglangan  b o isa, 
tilak -   havasga  aylanib  ketishi  mumkin.