F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Kasbga  yo‘naltirishda  o ‘quvchilar va  o ‘qituvchilar
 
o ‘rtasidagi  o ‘zaro  munosabat
Kasbga  y o ‘naltirish  eng  avvalo  bu  muloqot  bilan  bo g ‘liq  jara- 
yon b o ‘lib  o ‘qituvchini  o kquvchini  kasbga y o ‘naltirishining  asosiy 
y o ‘li  hisoblanadi.  0 ‘qituvchi  va  o ‘quvchi  o ‘rtasidagi  muloqot va 
munosabat  o ‘zig ax o sh o ld a  o ‘sib kelayotgan  avlodnikasb  tanlash- 
lari  uchun  imkoniyatlar yaratadi.  Albatta b u jaray o n  о ‘qituvchi va 
o ‘quvchi o ‘rtasidagi yuz beradigan o ‘zaro  muloqotda, munosabatda 
sodir  b o ‘ladi.  M uloqotning  asosiy  tashkilotchisi  bu  o ‘qituvchidir. 
0 ‘quvchi  esa  o ‘qituvchi  olib  borayotgan  munosabatda  asosiy  bi- 
lim  oluvchi,  kasblam i  va  borliqni  bilib  boruvchidir.  Albatta  u  ham 
faollik  ko‘rsatm asa  bu yutuqlarga ega  b o ‘la olmaydi.
Bugungi  kunda  psixolgik -   pedagogik  fanlar  shuni  asoslab  ber- 
moqdalarki,  biz  bolani  qanday  tarbiyalamoqchi  b o lsak,  unda  shu 
jarayonlarga  nisbatan  ijobiy  tomonlami  shakllantirmog‘imiz  zarur. 
M a’lumki u yoki bu munosabat  faoliyatda  shakllanadi. Ta'lim va  tar- 
biyaning  ko‘pgina  murakkab muammolari  o ‘qituvchining  bolalar bi­
lan  boiadigan  muloqotini noto‘g‘ri olib  borganligidan kelib chiqadi.
Pedagog  tomonidan  bola  shaxsiga  ta ’sir  etishning  muhim  to- 
monlaridan  biri  bu  pedagogni  shu  bolalar kollektiviga  a ’zo  b o lish i 
va  kollektivga  xos  b o ‘lgan  “Biz”  tushunchasini  shakllantirishdan 
kelib  chiqadi.  Chunki  bunda  pedagog  bu jarayonda  kollektiv  man- 
faatlari  haqida bosh qotiradi.  Ya’ni ular bilan birligini  ko‘rsata oladi. 
Bu esa bolalarda o ‘qituvchiga nisbatan ishonchni  keltirib chiqaradi.
Pedagogning  muhim  xususiyatlaridan  biri  bu  bolalar bilan  o ‘zaro 
muloqotni tashkil qila olish  qobiliyatidako‘zgatashlanadi. Rus  peda- 
gogi  K.D.Ushinskiy  tarbiyalovchi  va  tarbiyalanuvchilar o ‘rtasidagi 
munosabat  va muloqot ulaming ahloqiy  tarbiyalanishiga ta’sir etadi- 
gan  eng  muhim tomonlardan  ekanligini  ko‘rsatib  o ‘tgan  edi.
292

---

Pedagogik  faoliyat  tajribasi  shuni  ko‘rsatadiki,  o ‘qituvchidagi 
0
‘quv -  tarbiyaviy  ishning  metodologiyasi  va fan  asoslarining  o ‘zi 
bunda yetarli  bo‘lmaydi.  Bunda hamma  bilimlar va amaliy  tomonlar 
o ‘quvehiga  faqat jonli  tilda  va 
bevosita  muloqotda  beriladi.  Bu 
faqat  maktabda emas balki  oliygohlarda  ham  ko‘zga tashlanadi.
Ishonch  bilan  aytish  mumkinki,  muloqot  orqali  bolaga  berilayotgan 
bilim  va tarbiyaning  ko‘z ilg‘amas  tomonlari  aynan  shu o‘zaro  muloqot­
da  beriladi.  Ko'pgina  pedagoglar bola bilan  bo‘ladigan o‘zaro muloqot, 
munosabat  uni  o‘qitayotgan  fani  asosida  bo‘ladi.  Pedagogik  jarayon- 
larda  o‘zaroaloqa  birinchi  o‘rinda  turib, pedagogning bolalardan xursand 
bolishi, bolalami  o‘zlarini  shaxs  sifatida  yaratishlariga  olib keladi.
Ta’limda uchta  asosiy vazifa :  ta’lim berish, tarbiyalash va  rivoj- 
lantirish jarayonlari  birbutun  tarzda kechadi.  Bu jarayonda  muloqot 
qilish  qanday  ishlaydi? -  degan  savol  tug‘iladi.  Ta’lim  berish  vazi- 
fasi  o ‘quvchilar bilan  bo‘ladigan psixologik  muloqotni  ta ’minlaydi; 
ta’lim  olishning  ijobiy  motivatsiyasini  shakllantiradi;  birgalikda 
aqliy  va bilish bilan  bog‘liq  bo‘lgan izlanishni  vujudga keltiradigan 
kollektivdagi  psixologik  sharoitni  yaratadi.
Muloqot  orqali  tarbiyaviy  vazifalami  bajarish  davomida  peda­
gogik  va tarbiyaviy  munosabatlar  vujudga  keladi,  pedagog va bola 
o ‘rtasidagi psixologik muloqot  shakllanadi.  Buning  natijasida shaxs- 
ning  bilishlilik  yoknalishi  shakllanadi,  psixologik  to‘siqlar  bartaraf 
etiladi,  kollektivdagi  o ‘qish  bilan  bog‘liq  faoliyat,  o ‘zaro  munosa­
bat yaxshilanib,  o ‘quv faoliyati  muvaffaqiyatli  shakllanadi.
Muloqot  orqali  rivojlanuvchi  vazifalarni  yechish  davomida psix­
ologik  holat,  shaxsni  o ‘z  -  o ‘zini  tarbiyalash  va  o ‘z  -  o ‘zini  bilimlar 
bilan  ta’minlash  rag‘batlantiriladi.  Bunda:
• 
Shaxsni 
muloqot  orqali  rivojlanishini  cheklab  turuvchi 
sotsial  -   psixologik  faktorlar  yengib  o ‘tiladi  (biqiqlik,  uyatchanlik, 
o ‘ziga  ishonchni  yo‘qligi va sh.k.).
293

---

•  О ‘quvchini ind iv id ual-tip o log ik   xususiyati  yuzaga chiqishi 
uchun  imkoniyatlar  yaratiladi.
•  Shaxsning  muhim  xususiyatlarini  shakllanishi va  ijtimoiy -  
psixologik korreksiyani rivojlanishi  uchun  imkoniyatlar  yaratiladi.
Pedagog va o ‘quvchilar  o ‘rtasidagi  muloqotni to ‘g ‘ri  shakllani­
shi uchun quyidagilar  muhimdir.
1. 
Tarbiyalanuvchilami  bilish,  o ‘zaro  ishonch  va  psixologik 
qulaylikni  shakllantirish;
4.  Didaktik  vazifalami yechish uchun quyidagi faoliyat kompo- 
nentlami:  motivlar,  muammoviy  holatlar muhimdir.
5.  Didaktik  mantiq  va 
ijtimoiy  - 
psixologik 
mantiqlar 
o ‘rtasidagi  o ‘zaro  hisobga olishni  buzilishi  va ulaming  hisobga  olin- 
masligi  o ‘quv  faoliyatini  natijalarini tushib ketishiga olib keladi.
Albatta  eng  avvalo  bolalarga  bo‘lgan  muhabbat  -   bu  eng  asosiy 
muloqotning  o ‘zagi,  asosi  hisoblanadi.  Bu  esa  pedagogning  kasbiy 
xususiyati  hisoblanadi.
Kon  -   Kalik  V.A.ning  pedagogik  muloqotning  klassifikatsiyasi 
bo‘yicha  quyidagilami  ko‘rsatish  mumkin.  a)  birgalikdagi  ijodiy 
faoliyat bilan  shug‘ullanadigan  muloqot;  b)  o ‘rtoqlik  asosidagi  mu- 
loqot;  d)  masofaviy  muloqot;  e)  qo‘rqitishga  asoslangan  muloqot;
f) hazillashishga asoslangan muloqot.