Birinchi
sabab - bu ishchilar agar ish suratini oshirib ishlasak
boshqa ishchilami ishsiz qolishiga sababchi bolam iz deb o‘ylashlari.
Ik-
kinchi
sabab ... odamlami tabiiy instinktlari va odatlari boigan bayram-
lar ... bosiqlik, o‘rta hoi darajasida sekin ishlashlari ham sabab boigan.
Uchinchi
sabab korxonada ishlashni ratsional ko‘rinishini ko‘rsatib bera-
digan yo‘riqnomani yo‘qligi. Teylor shu sabablar tufayli ishlab chiqarish
past deb baholaydi. Teylor ishchilami o‘rganish uchun ular bilan birga
ishlashga va ulami sharoitini o‘rganishga harakat qiladi. Mehnatni ilmiy
boshqarish uchun Teylor eksperimentlar o ‘tkazadi.
Teylor ishlab chiqarishda yuqori yutuqlarga ega b o iish uchun “
ilmiy boshqarishning” 4 ta tomonini ko‘rsatdi. Bular quyidagilar:
1) Ishchilami qobiliyati va malakasini umumlashtirish , klassifi-
katsiya qilish orqali. Har bir mehnat turini ilmiy asosli o ‘rganish. Har
bir insonni harakatini takomillashtirish va mehnat qurollarini standart-
lashtirishga qaratilgan eksperimentlar olkazish.
2) “ilmiy asoslangan talablarga” muvofiq ishchilami tanlab olish.
Ulami “ yuqori sifatli ishchi” sifatida o ‘qitish, ishga tayyorlash. Bu
75
talablardan bosh tortganlami bo‘shatib yuborish.
3) Adminstratsiya ishchilar bilan yaxshi hamkorlikni amalga
oshirishi. Teylor aytganidek ishchi va fan o ‘rtasida yaqinlikni yu
zaga kelltirish. Ishchilami ish bajarishlarini tezlashtiradi va ulam i
aniq bajarishini ta ’minlaydi.
4) Mehnat taqsimoti deyarli teng b o iib , ishchi va boshqamchi-
lami javobgarligi bir xilda b o iish i kerak qilib qo‘yiladi.
Teyloming bu kabi ilmiy eksperimentlari asosan tadbirkorlaming
ish unumini va biznesini k o ‘payishiga qaratilgan b o is a ham ishchilar-
ni malakasini oshirish, ulami yaxshi kasb egasi b o ish g a va psixologi
yasida o ‘zgarishlar yasashi kerakligini ko‘rsatadi. Teylor o ‘zining bu
tamoyillari bilan ishchini “tashabbusi va rag‘batlantirishni” ilmiy
boshqarish asosida olib borish kerakligini, buning uchun esa sabr to-
qat, chidam va bosiqlik zarurligini ko‘rsatadi. U o ‘zini bu tizimini
tezda tadbiq qilib boim asligini va kerakli natijani olish uchun bir
necha yillar kerak b o iish ini aytib o ‘tadi. Ishchini o ‘rganish uchun
uzoqdan emas, balki yaqindan turib, uni uy fikrlarini, mulohazala-
rini bilish zam rdir deb ko‘rsatadi. Shuning uchun ishchi bilan yonma
yon b o iish n i tavsiya etadi. Uni o ‘zini ketidan olib borish bilan yangi-
liklarga va yutuqlarga ega qilish mumkin deydi. Albatta bu sekin asta-
lik bilan b o iish in i tushuntiradi. Eng oddiy tarzdagi mehnatni tashkil
qilishda ham Teyloming fikricha ilmiylik yotadi.
Teyloming ikkinchi tezisi ham birinchiga b o g iiq b o ia d i. Bu
“Dars” yoki “Vazifa” g ‘oyasidir. “Dars” Teyloming fikricha butun
ilgarigi mehnatga beriladigan haqni almashtirishi zamr. Dars bu ish
normasini bajarish hisoblanadi. Lekin Teylor bunga o ‘zgacha m a’no
beradi. Dars bu har kungi vazifa b o iib , uni bajarish qat’iy belgilan-
gandir. Teylor buni maktabdagi beriladigan vazifaga tenglashtiradi.
Dars bu yaxshi ishchining bir kunlik ish normasini bajarishi sifa
tida qaraladi. Bu esa ishchini bir kunlik ish normasini bajarishi hi-
76
soblanadi. Yaxshi ishlamagan yoki darslami bajarmagan ishchilarni
boshqasi bilan almashtirish va ish unumdorligini oshirish Teyloming
asosiy maqsadi bo‘ladi. Teylor ishni tashkil etishda ishchilarni char-
chab qolishini hisobga olgan holda ularni dam olishlarini ham ilmiy
boshqarishga kiritadi.
Teylorning ikkinchi tamoyiliga asosan ishchilarni tanlov aso
sida ishga olishni ko ‘rsatadi. Uchinchi tamoyilga asosan admin-
stratsiya va ishchi o ‘rtasida o ‘zaro yaxshi munosabatlarni vujudga
keltirish yotadi. Ishchilarni tanlashda Teylor bo'yicha “ odamlarni
ommaviy rivojlantirish em as”, balki “har bir alohida individumni”
rivojlantirish kerakligi ko'Tsatiladi. Teylor olib borgan eksperiment-
lar asosida ishchini tanlab olish masalasi yotadi. Bunga misol qilib
uni Shmid deb nomlangan ishchi bilan suhbatini ko‘rsatish mumkin
bo‘ladi. Albatta Teyloming o‘tkazgan eksperimentlari o‘z davri uchun
m a’lum bir yutuq va kamchiliklarga ega. Lekin mehnatni ilmiy boshqa
rish orqali ish unumdorligini oshirish, ishchilarga mehnat qilish
uchun sharoitlar yaratib berish, mehnati uchun rag‘batlantirish va
kamchiliklari uchun jazolash, ishchini fiziologik imkoniyatlarini
bilish kabi masalalami hal qilish davomida kasbga xos boMgan m a
salalar ham yuzaga chiqadi. Bu olib borilgan tajribalardan kasb va
kasbga tanlash, kasbga layoqatlilik, insonni fiziologik imkoniyat-
lari, insondagi psixologik xususiyatlar va jarayonlarni bilish, kasbi
ni ustasi b o iis h uchun nimalar qilish kerakligi va shu kabi kokplab
masalar k o‘zga tashlanadi.
Teyloming mehnatni ilmiy tashkil qilishi bilan b o g iiq jarayonlar-
da kasbga va kasb psixologiyasiga tegishli ko‘plab masalalar yuzaga
chiqishi orqali bu fanni rivojlanishi uchun imkoniyatlar paydo boiadi.
Albatta mehnatni ilmiy tashkil etishning asosiy shartlaridan biri bu
o ‘z kasbini yaxshi biluvchi va unga qiziquvchi kadrlami tayyorlash
hisoblanadi. Shuning uchun ham hozirda rivojlanayotgan davlatlarda
77
jam iyat uchun kerak b o ig a n yangi va yangi kasblarga tayyorlash va
ulardan o ‘z kasbini yaxshi bilishlarini talab qilinmoqda. Bu yo‘lda
0 ‘zbekistonda ham ko ‘plab amaliy ishlar olib borilib raqobatbardosh
kadrlar tayyorlashga diqqatni qaratilmoqda.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida amaliy psixologiyaning bir
yo‘nalishi sifatida industrial psixologiyani shakllanishi va rivojla-
nishi psixotexnikani paydo bo‘lishiga olibkeldi. Psixotexnika Ameri-
kada teylorizm bilan paralell tarzda shakllandi. Teylorizm texnika va
insonning jismoniy chidamligini o ‘rgangan bo‘lsa, psixotexnika psi
xologiya tarkibidan o ‘sib chiqdi. Psixotexnika Teyloming ishlaridan
alohida holda shakllanib chiqdi. Psixotexnikani shakllanishiga Fray-
burg universiteti dotsenti Gugo Myunsterberg o ‘zining “Psixologiya
va iqtisodiy hayot” (1912 y) kitobida fikrlarini bildiradi. U keyinchalik
Amerikaning Garvard universiteti professori bo‘lib ishlaydi. Psixo
texnika keyinchalik mehnat psixologiyasi b o iib shakllandi.
Myunsterberg G. o ‘zining “Psixotexnika asoslari” deb nomlanuv-
chi asarida kasb psixologiyasini shakllanishiga ta’sir etuvchi fikrlar
bildiradi. Myunsterberg o ‘zining bu asarida psixotexnikaning uchta
asosiy masalalarini ko‘rsatadi.
1. Ishlab chiqarishga “to ‘g ‘ri keluvchi odam lami” tanlab olish
(Bu yerda iqtisodiy to ‘g ‘ri keladigan va joyiga mos keladigan shaxs-
lami tanlab olish haqida gapirilmoqda).
2. Ishlab chiqarishda mehnat unumdorligining iloji boricha yuqo
ri darajasiga erishish. (bu yerda psixologik ta ’sir asosida mahsulotni
sifatini, sonini ko‘tarish yoki uni shu natijalarini pasayib ketmasligiga
harakat qilish nazarda tutilmoqda).
3. Yuqori psixologik effektga erishish (shaxsga ta’sir etuvchi
m a’lum psixologik jarayonlar asosida iqtisodiy jarayonni ko‘tarish).
Birinchi masala bu kasbiy layoqatlik
hisoblanib unda: kasbiy
tanlov, kasbiy maslahat (profkonsultatsiya) va hatto kasblar bilan
78
yoshlarni tanishtirish (proforiyentatsiya) yotadi. Bu masalalarni
hal qilish differensiyal psixologiya bilan b o g iiq b o iib , bu haqida
Myunsterberg to ‘g ‘ri fikr bildiradi. M yunsterberg shunday deydi:
“Industrial psixologiya uchun individual psixologik farqlar asosiy
hal qiluvchi ahamiyatga ega”.
Myunsterbergga
kasbiy layoqatlikni ajratib olish uchun
V.Shtemning va boshqa differensial psixologlaming qarashlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Insondagi m a’lum bir psixologik jihatlar
m a’lum kasb uchun muhim ekanligi buni esa differensial psixologlar
tomonidan ko‘rsatilishini Myunsterberg aytib o ‘tadi. “Eksperimental
va hattoki differensial psixologiyani metodlari kasbiy talablarga mos
tushmaydi. Shuning uchun maxsus eksperiment tizimini (testlami)
yaratish zarurdir. Bu testlar kasbga xos psixologik xususiyatlarni
ko‘rsatishi va kasbiy faoliyatni faollashtirishi z a ru r’dir deb ko‘rsatadi
Myunsterberg. Buning uchun aniq mehnat faoliyati kobrinishlarini
kasbiylik nuqtayi nazaridan subyektiv faktorlar asosida o ‘rganish
zarurdir. “Biz har xil kasblami sinchiklab o ‘rganishimiz va ularga
mos tushuvchi psixologik faoliyatlami tahlil qilishimiz kerak b o ia d i”
- deb yozadi Myunsterberg.
Myunsterberg kasbni psixologik tahlil qilish uchun birinchi b o iib
korxonalaming egalari bilan suhbatlar olib boradi. Korxonalaming
egalari ishni tashkil qilish uchun ishchilami o ‘z ishiga intilib ishlash-
larini, halol bolishlarini, ishlami bajara olishlarini, o ‘z kasbini ustasi
b o iish kabi tomonlami ko‘rsatadilar. Lekin ular ishchilarga tegishli
b o ig an psixologik tomonlarga etibor bermaydilar. Ishchilaming
diqqati va uning o ‘ziga xos tomonlari, xotirasi va uning kuchi, iro
dasi, tafakkuri va boshqa psixologik xususiyatlarini e ’tiborga olmay-
dilar. Myunsterberg har bir mehnat faoliyatiga esa o ‘ziga xos psix
ologik tomonlar borligini va ular kasbiga qarab farqlanishini ko‘rsatib
beradi. Har bir faoliyat
maxsus kasbga xos b o ig a n psi-xologik
79
tahlilni,psixologik Qonunlarga asosan talab qiladi. Shuning uchun
bu yerga mutaxassis psixologlami jalb qilish zarur boiadi. Kelajakda
deydi Myunsterberg korxonalarining egalari o ^lari psixolog mutaxas-
sisligiga muhtoj bo lad ilar va ulami ishga chaqiradilar. Psixolog mu-
taxassislar ishni sifatini va unumdorlikni ko‘tarish uchun ishchilarni
faoliyatini o ‘rganadilar va o ‘ziga xos tavsiyalar bilan bu maqsadlami
amalga oshirib boradilar.
Myunsterberg sanoat psixotexnikasini “Mehnatni ishlab chiqish-
dagi yuksak yutug‘i” deb ta’riflaydi. Myunsterberg ishchilarni “mashq
qilish va o‘rgatish”ga e’tibor qaratadi Uning olib borgan eksperiment-
larida kasbga o ‘rgatish va bu o ‘rgatishlar davomida ishchilarni toliqib
qolishi masalasini ko‘zga tashlanganligini ko‘rsatib beradi. Myunster
berg telegrafistlar va mashinistkalar bilan ishlar olib boradi va e ’tibomi
ulami mehnat qilishlari davomida yuzaga kelgan ko‘plab masalalami
o‘rganishga o ‘z diqqatini qaratadi. Myunsterberg o‘z eksperimentlar-
ida ishchilarni toliqib qolishi va ularga beriladigan imkoniyatlami ham
o‘rganadi. Charchash faoliyatni susayishiga olib kelishini, u bilan b ogiiq
holda ko‘plab psixologik muammolar vujudga kelishin ko‘rsatadi.
Myunsterberg o‘z faoliyati davomida kasb psixologiyasini rivojlanishi
uchun, mehnatni ilmiy boshqarish va kasblarga xos boig an psixologi-
yani o ‘rganish uchun ko‘plab eksperimentlar, testlar, mashq qilish bilan
b o g iiq maketlami tayyorlab berdi. Keyinchalik fanni rivojlanib bori
shi kasblami mashq qilib o ‘rgatadigan, treninglar o ‘tkazadigan o ‘quv
markazlari paydo b o ld i. Kasb psixologiyasi rivoj topib bordi.
K.Torndayk, Dj.Fanogenlar tomonidan Amerika aviatsiyasi
uchun pilot va ekipaj a ’zolarini tanlashda ularni shu ish faoliyatiga
layoqatini tahlil qilishdagi o ‘tkazgan testlari muvaffaqiyatli chiqdi.
Ikkinchi jahon umshida AQSh kuchlariga jalb qilinganlardan 20
millioni testlardan olkazilib juda katta auditoriyani qamrab oldi.
1943-yil test sinovlaridan o ‘tgan 10 000 uchuvchilar 1950-yilgacha
80
kuzatuvchi bo‘ldilar. Bu va boshqa o4kazilgan
tajribalar shuni
ko‘rsatdiki, “yuqori darajadagi intellektual qobiliyatlar” juda xilma
- x i l o ‘lchamga, bir xil boMmagan tabiatga va mazmunga ega ekan-
lar. Kasb psixologiyasi masalalari Rossiyada ham o ‘rganildi. Bu so-
hani o ‘ziga yarasha o krgangan psixologlar paydo bokldi. Ishlab chiqa-
rishga va undagi jarayonlami ilmiy boshqarishga asoslangan mehnatni
ilmiy tashkil etish markazlari korxonalar qoshida tashkil topdi.
Harbiy holatdagi sharoit sanoatda test o ‘tkazishga bo‘lgan
qiziqishni ham faollashtirdi, shu jumladan korxonalardagi ishchi
kuchini tartibga solishga e ’tiborni ham tortdi.
O ltgan asrning 40 - yillarida test o ‘tkazish bo‘yicha ottirilgan
malakalar asosida AQShda qobiliyatlarni o ‘rganuvchi testlami kom-
pleks batareyalari shakllantira boshlandi. Bunda batareya so‘zi quyi-
dagilami anglatadi, ya’ni uning elementi sifatida quyidagilar kiradi:
-tekshirilayotganlar uchun instruksiya;
- test mazmuni;
- olingan natijalami ochib beruvchi kalit;
- testolog uchun instruksiya- bunda olingan natijalami tahlil qi
lish nazarda tutiladi;
- testologni o ‘rgatish metodikasi;
-qayta test o ‘tkazish uchun instruksiya.
Ko‘zga tashlangan batareyalar sifatida o ‘sha vaqtdagi AQSh da
tarqalgan testlar SAT - bunda o ‘qishga, kasb o ‘rganishga bo‘lgan
qobiliyati bo‘lganlami tanlab olish, yana TALENT- katta maktab
yoshidagilar uchun testlar, shuningdek DATB - bu bo‘yicha dunyoni
50dan ortiq mamlakatlarida sanoat uchun kasbiy tanlov va amii-
yaga tanlab olindi. 1948-yilda AQSh da “situatsion testlar” ishlatila
boshlandi. Bu tekstlarda odamlami yolg‘on gapirishlari, o ‘g ‘rilikka
bo‘lgan mayillari va xulqidagi ayrim tomonlar o ‘rganildi. Shu
davming o ‘zida
shaxsni kasb tanlashgan qiziqishini o ‘rganuvchi
81
Rorshaxning testlari ham keng yoyildi.
Kasb psixologiyasini fan sifatida rivojlanishi Rossiyada E.F.Zeer,
E.A.Klimov, A.K. Markova kabi psixologlar nomi bilan b o g iiq . Ular
kasbiy psixologiyaga tegishli ko‘plab amaliy ishlami hayotga tadbiq
qilib kelmoqdalar. Yoshlami kasbga yo‘naltirish, kasbiy maslahatlar,
ishehilami o ‘z kasblarini egallashlari va bu sohani ustasi bo‘lish lari,
nafaqaga tayyorgarlik ko‘rish bilan bog‘liq ko‘plab psixologik masa
lalar ular tomonidan o ‘rganilib, tadqiqot ishlari olib borilgan. Umu-
man esa kasb bilan bog‘liq ishlar ms psixolog olimlari tomonidan
o ‘tgan asming boshlaridayoq qiziqish obyekti bo‘lgan.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |