F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Takrorlash  uchun  savollar
1.  Kasb psixologiyasi  fanining taraqqiyoti.
2.  Kasb psixologiyasi  fani  psixologiya  fanlari  tizimida.
3.  Kasb psixologiyasi va psixologik fanlar.
1.5.  K asb  psixologiyasi fanining  rivojlanish  tarixi va
 
zam onaviy  k o 4rinishi
 
K asb  psixologiyasi  fanining paydo  b o‘lish  sabablari va  asoslari
K o‘pqirrali  psixologik fenomen b o ig a n  shaxs va kasb  o ‘rtasidagi 
masala  mehnat  psixologiyasida  o ‘rganiladi.  Lekin  shaxsni  kas­
biy  layoqati  masalasi  bunda  ochib  berilmadi.  Mehnat  psixologi­
yasi  XX  asr  boshlarida  paydo  b o iib   har  xil  kasbiy  masalalar  bilan 
shug‘ullanadi.
Mehnat  psixologiyasi  har  xil  kasblami  faoliyatini,  faoliyatning  in- 
songa  b o ig an   talabini,  insonni  psixofiziologik  imkoniyatlarini,  ahlo- 
qiy-irodaviy  sifatlarini,  kasbga kerak b oig an   qobiliyat va malakalami
70

---

o ‘rganar  edi.  Lekin  mehnat  psixologiyasining  eng  asosiy  vazifasi  bu 
mehnat  sharoiti,  mohiyati,  uskunalarini  tahlil  qilish  edi.
Unda  katta  e ’tibor travmatizmni  profilaktika  qilish,  ish  qobiliyatini 
va charchashni  diagnostika qilish,  mehnat rejimini  optimal  yo‘lini tan­
ish  va  shu  kabilar  edi.  Mehnat  psixologiyasining  asosiy  masalasi  bu 
insonni  mehnat qurollariga va mehnat sharoitlariga moslashishi edi.
Insonlarni  mehnat  qilishlari  uchun  shu  kasbga  xos  bo‘lgan  layo- 
qatlarini,  tanlagan  kasblariga xos  boMgan fiziologik,  psixologik  mos- 
lik  darajalarini  o ‘rganishga  talablar oshib  bordi.  Bundan  tashqari  sa- 
noatni  tez o ‘sib borishi, qishloq yerlaridan  insonlarni sanoat joylariga 
ko‘chib  kelishi  -   migratsiyasi  kuchaydi.  Bular  esa  ulami  o ‘rganish 
masalalarini  muhim  masalalardan  biri  qilib  qo‘ydi.  Shunday  talab­
lar  asosida  kasbga  yo‘nalishni  o krganuvchi  birinchi  laboratoriyalar 
paydo bobldi.  Bu  laboratoriyalar  1903-yilda Strasburgda (Fransiya) va 
1908-yilda  AQShning  Boston  shahrida  paydo  bo‘ldi.  Bu  laborato­
riyalar aynan  sanoatni tez o ‘sib borishi  bilan bog‘liq holda shakllandi. 
Demak,  kokrinib  turibdiki,  quyidagi  jarayonlar  kasb  psixologiyasini 
paydo  bo‘lishiga  sabab  bo‘lgan:  1) Jamiyatda  sanoatni  tez o ‘sib  bori­
shi;  2)  Sanoatni  o ‘sib  borishi  bilan  texnikani,  mashinasozlikni  rivoj­
lanishi;  3)  Migratsiyani  o ksib  borishi  va  odamlami  o ‘rganish  zaru- 
riyati  paydo  bo4di;  4)  Inson  va  uni  o ‘zi  ishlayotgan  kasbga  moslik 
daraja-sini  o ‘rganish  zaruriyatini  paydo  qildi.  Bular  esa  insonni 
fiziologik  va  psixologik  jihatdan  kasbga  mosligini  o ‘rganish  ma- 
salasini  qo'ydi.  Bular esa  ishlab chiqarishni  kuchaytirishga  va  unga 
mos  b o ‘lgan  kasblarga  insonlarni  tayyorlash  zaruriyatini  vujudga 
keltirdi.
Shunday  qilib  mehnat  faoliyatini  psixologik  o ‘rganish  kasbiy 
shakllanishni  o ‘rganishni  natijalarini  bera olmadi.  Bu esa mehnat psi- 
xologiyasida alohida b o ig a n  va kasbga  xos tom onlarini  o'rganuvchi 
alohida  fanni  vujudga  kelishiga  sharoit  yaratdi.  Shuni  aytish  ke-
71

---

rakki  hozirgi  psixologik  fanlar  ichida  bunday  fan  deyarli  y o ‘q. 
Lekin  jamiyat  yoshlami  kasbga  yo‘naltimvchi  va  ulami  mehnatini 
psixologik tomondan o ‘rganuvchi fanga zaruriyat sezib bordi.  Inson- 
lami  mehnatga  b o ig a n   intilishi  ulami  qiziqishi,  iroda  kuchi,  kasbni 
mohirona egallashi,  o ‘zidagi  psixologik jihatlarni  rivojlantirib yaxshi 
kasb egasi b o iib  borishi, aqliy jihatdan har xilligi va ulami o ‘z o ‘miga 
qo‘yish  kabi  ko‘plab  masalalar  turibdiki,  bular  kasb  psixologiyasi 
kasbini fan sifatida jam iyat uchun zam r qilib qo‘ymoqda.  Bu aytilgan 
fikrlardan  shunday o ‘ziga xos tomonlar ko‘zga tashlanadi.
1)  Jamiyatda  o ‘sib  kelayotgan  yoshlami  o ‘zlari  qiziqqan  kasbla- 
rini  egallashlari  uchun  yo‘nalish berishlari  zamrligidan;
2)  Jamiyatni  ham  ishlab  chiqarishda  kerakli  b o ig a n   kadrlami 
tayyorlashi  zarurligidan;
3)  Jamiyatni  taraqqiyoti,  fan  va  texnikani  o ‘sib  borishi  bilan 
b o g iiq   holda  yangi  kasblar  paydo  b o lgan lig i  sababli  yoshlami  bu 
yangi kasblar bilan  tanishtirish zamrligidan;
4)  Jamiyatda  olib  borilayotgan  islohotlami  natijasi  sifatida  ja- 
hondagi  tayyorlanayotgan  kadrlarga  raqobatbardosh  b o ig a n   sifatli 
mutaxassislami  tayyorlash zaruriyati;
5)  Jamiyatimizni  taraqqiyotini  ta ’minlashga  xizmat  qiladigan  fan 
sifatida zam riyat tugllganligi  sababli.