F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Insonda  kasb  psixologiyasi  bilan  bog‘liq psixologik jihatlarni
 
tarbiyalab  borish.  Kasb  psixologiyasi,  kasb  tanlash,  kasbga
 
yo‘naltirish va yangi  kasblarning paydo  bo‘lishi
Pedagogik  psixologiyani  y o ‘nalishi  sifatida  kasbiy  psixologiya 
sohasi  tarbiyalash  va  ta’lim  berishning  mexanizmlarini  o ‘rganib 
boradi.  “Kasb  ” termini  asosida  inson mavjudligini  ta’minlaydigan 
o ‘ziga  xos  tayyorgarlikni  ko‘rish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  va  inson 
hayotini  moddiy  asosini  yaratuvchi  jarayonni  tushunamiz.  Kasb 
shuningdek m a’lum bir insonni bilim, malaka, uddalay olish  tizimini 
xarakterlab beruvchi  hodisa  hamdir.  Kasbiy  ta ’lim  bu  insonni  aniq 
bir  kasb b o‘yicha bilim,  malakalarini  olish  hamdir.
Kasbiy  ta ’lim  m a’lum  bir  kasbni egallashga  qaratilgan b o ‘lishi 
va  kasbiy  faoliyatni 
egallashga 
qaratilgan  kasbiy  tanlovni, 
kasbiy  o ‘z -  o ‘zini  anglashni,  kasbga  yo ‘nalganligini,  subyektning 
kasbiy  tahlil  qilish  etaplarini  qamrab  oladi.  Bularning  hammasi 
maxsus  bilimlar,  malakalar  asosida  hayot  davomida  kasbni  egal- 
lash,  kasbni  tanlab  olish,  karera  qilishni  rivojlantirish,  malakani 
oshirish,  kasbiy  o ‘sib  borishni  o ‘zida  qamrab  oladi.
Yoshlami  kasb  tanlashida  bir  xil  b o ‘lmagan  obyektiv  va  sub- 
yektiv  tom onlar  ulami  kasb tanlashlarini  murakkablashtirib  tura- 
di.  Kasb  tanlash -  bu bir daqiqada  b o ‘ladigan  jarayon  emas, balki 
har xil  etaplardan  tashkil  topgan, uzoq  davom  etadigan  obyektiv
315

---

ta ’sirlar  va  subyektning  kasb  tanlashidagi  individual 
tom onlar 
bilan  bog‘liq  jarayondir.
Psixologiyada kasb  tanlashdagi  asosiy  omillar  sifatida  quyida- 
gilami  ko‘rsatiladi:  qiziqishlar  (bilish  bilan  bog‘liq  qiziqishlar, 
kasbga  b o ‘lgan  kasbiy  qiziqishlar,  havas);  qobiliyatlari  (m a’lum 
bir  faoliyatdagi  psixologik  mexanizm  sifatida);  temperam ent  va 
xarakter.  Bu  omillarni  k o ‘p  hollarda  subyektiv  omillarga  kiriti- 
shadi.  Keyingi  omillar  guruhiga  (bularni  odatda  obyektiv  omillar 
deb  yuritiladi)  o ‘ziga  quyidagilarni 
qamrab  oladi:  tayyorgar- 
lik  darajasi  (ulgura  olishi),  sog‘lig‘ining  holati,  kasb  haqidagi 
m a’lumotlari  va  ulami  bilish  darajasi.  Bundan  tashqari  ijtimoiy 
muhitni  ham  ajratib  ko ‘rsatiladi.  Bularga  ijtimioy  muhit,  oilaviy 
muhit,  ota  -  onaning  m a’lumotlilik  darajasi.  Bu  jarayonlarda  ay- 
niqsa  qobiliyatlarga  katta  e ’tibor  beriladi.  Insonning 
qobiliyati 
kasb  tanlashdagi  eng  muhim  tom onlardan  hisoblanadi.
Insonni  kasbga  tayyorlanayotganda  shu  kasbga  tegishli  bo‘lgan 
psixologik  talablar hisobga olinadi.Har bir kasbga kerak bo‘lgan xu- 
susiyatlar mavjud  bo‘lib  ular shu  kasbni  yaxshi  bajarilishi  uchun  im- 
koniyatlar yaratadi.  Kasb  tanlashda  yana  insonni jinsiga  ham  e ’tibor 
berish  talab qilinadi.
Kasb  o ‘ziga  yarasha  insondan ham m a’lum bir xususiyatlamibo‘li- 
shini talab qiladi. Deylik shunday kasblar borki ular insondan iroda kuchi- 
ni ko‘proq sarf qilishni talab qilsa, ayrim kasb egalari uchun ishni tez va 
sifatli bajarilishi talab qilinadi. Shunday kasblar borki insondan diqqatni, 
tafakkumi, chidamni, ozodalikni, mehrni va shu kabilami talab qiladi. 
Inson kasb tanlayotganda maktabdayoq va kerak bo‘lsa bog‘chadayoq 
o ‘zida  m a’lum  bir  xislatlarni  borligini  namoyon  qiladi.  Ota  -  onalar 
bolalardagi  bu  xislatlar  ulami  kelajagi  bilan  bogiiqligini  his  etgan 
holda ulami  tarbiyalab borishlari  zarur bo‘ladi.
Jamiyat  taraqqiy  etib  borar  ekan  uning  ehtiyojlari  sifatida  yangi 
kasblar ham  paydo  b o iad i  va  uni jamiyatga  foydasi  borligi  uchun  u
316

---

saqlanib qoladi. Agarda bu kasb jamiyatga kerak bo‘lmasa  o ‘z o ‘zidan 
yo‘qolib ham  ketadi.  Biz yuqorida  kasblar haqida  fikrlar berdik, ular- 
ni  tasniflab  ham  chiqdik.  Har  bir  kasbni  o ‘ziga  xos  boigan  talablari 
borligi,  bu  talablar  jamiyat  manfaatlari  asosida  shakllanib  borishi, 
jamiyat  bu  talablami  qondirish  uchun  maxsus  kadrlar  masalasi  bilan 
shug‘ullanishini  ko‘rib  chiqadi.  Bu  sohada  kasb  psixologlaming o ‘mi 
va  ahamiyati  oshib  boradi.  Kasb  psixologiyasi jamiyat  uchun  kerak 
boig an   kadrlami  tanlashga  va  ulami  o ‘zlari  sevgan  kasblarini  to‘g ‘ri 
tanlashlari uchun  amaliy  ishlami  olib  boradi. Yangi kasblami  o ‘ziga 
xos  psixologik  tomonlarini  o ‘rganish,  ulami  jamiyatga  foydasi,  bu 
kasbga  qiziquvchi,  layoqatli  kadrlami  tanlash  kasb  psixologiyasini 
asosiy  vazifasi  hisoblanadi.
Jamiyatimiz  o ‘zining  mustaqilligini  birinchi  kunlaridanoq  jam i­
yatga  hozirda  qanday  kasb  egalari  kerakligini  o ‘rganib  ta iim   va 
ta ’rbiya  sohasida  islohotlar  olib  bordi  va  bormoqda.  Kasb  psixo­
logiyasi  jamiyatimiz  uchun  kerak  b o ig a n   kadrlami  yaratishga  o ‘z 
hissasini  qo‘shib borib,  kasbga yo‘naltirish,  kasbiy  maslahat, kasbga 
tayyorlash  kabi  masalalar bilan  shug‘ullanib  kelmoqda.  Albatta  bu 
sohada,  ya’ni kasb  psixologiyasi  sohasida kadrlar juda kerak bo iad i. 
Buni  insoniyat  ijtimoiy -  tarixiy  rivojlanishi ko‘rsatmoqda.  Bu soha­
da  kasb  psixologiyasini  qiladigan  ishlari jam iyat  oldidagi  vazifalari 
juda  ko‘pdir.