F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Takrorlash  uchun  savollar
1.  Kasb tanlashda yoshlarda sodir b o luvchi  inqirozlar.  Inqiroz tu­
shunchasi  va uning ta’rifi. Yosh  davrlar bilan  b o g iiq   inqirozlar.
2.  S o g iig i bilan b o g iiq   inqirozlar.  Psixologik  inqirozlar.
273

---

3.Deviant xulq -  atvor bilan bog‘liq  inqirozlar.
4.  Kasb tanlashda adashib qolish bilan b o g iiq   inqirozlar.
5.  Kasb tanlashda ziddiyatlar, kelishmovchiliklar va o ‘zligini ang- 
lamaslik masalalari.
4.2. Ongli  kasb  tanlash  va  kasbga yo‘naltirish  masalalari
 
0 ‘quvchilarni tarbiyalab borish, bilim berish va
 
ongli kasb  tanlashga tayyorlash
0 ‘quvchilarga  ta ’lim berish va tarbiyalab  berishning asosiy vazi­
fasi  ulami  kelajak  hayotga  tayyorlash  hisoblanadi.  0 ‘quvchilami 
bilim  berish  orqali  va  ularga  ahloqiy  malakalami  o ‘rgatish  -   bu 
ularni  kelajakda  o ‘zlari  uchun  va  o ‘z hayotlari  uchun  kerak  b o ig a n  
tarbiyani  olish  hisoblanadi.  U lar  har xil  dunyoqarashga,  psixologik 
xususiyatlarga ega b o ig an lik lari  uchun  ham  kasb  tanlashda har xil 
yondoshadilar.  0 ‘quvchilam i  kasbga  ham  tayyorlab  borish,  ularga 
tarbiya berish  bilan  b og iiq d ir.
0 ‘qituvchi  faoliyatidagi  asosiy  m aqsad  bu  o ‘quvchilam i  ongli 
ravishda  kasb  tanlashlariga  tayyorlash  hisoblanadi.  Buning  uchun 
ular  o ‘quvchilarni  tarbiyalab  borishlari  va  o ‘zlari  xohlagan  kasb- 
larida 
mehnat  qilishga  tayyorlanishlari 
zarur  b o ia d i.  Kasbga 
y o ‘naltirishning  asosiy  strategik  maqsadi  va  vazifalaridan  kelib 
chiqqan holda o ‘qituvchi  o ‘z oldiga  aniq  va yaqin orada bajarilishi 
kerak  b o ig a n   vazifalam i  q o ‘yadi.  Bularga  o lquvchilam i  aniq  bi­
limlar bilan qurollantirish,  ularda  malaka va  k o‘nikmalarni  shakl- 
lantirish,  ijodiy  imkoniyatlarini  va ehtiyojlarini  ochib  berish,  este- 
tik va  ahloqiy  ongini  tarbiyalash  va  sh.k.  kiradi.  Bulami  natijasida 
o ‘quvchilam i  bilim  darajasini  va  shaxs  sifatidagi  imkoniyatlarini 
aniqlab berish yotadi.  0 ‘quvchilarni tarbiyalanganligi  asosida ular-
274

---

ni  yaqin  va  uzoq  maqsadlari,  ijtimoiy  ahamiyati,  shuningdek  shax­
siy  maqsadlari  ro‘yobga  chiqadi.
0 ‘qituvchi  va  o ‘quvchi 
faoliyatining  natijasi  bu  kasbga 
yo‘naltirishda  ko‘zga  tashlanadi.  0 ‘qituvchi 
faoliyatining  natija­
si  o ‘quvchilardagi  psixologik  ko‘rinishda  o ‘z  aksini  topadi,  ya’ni 
ulaming bilimlarida,  uddalay olishlarida,  malakalarida,  shaxsga xos 
tomonlarini  ko‘rinishida,  dunyoqarashlarida,  m a’naviy  ehtiyojlarida 
aks  etadi.  Ularda  qadriyatlar  va  g ‘oyaviy  xarakterlami  shakllan- 
tirish,  ulami rivojlantirishga va  o ‘zlarini  anglashlariga  olib  keladi.
0 ‘quvchilar  faoliyatining  natijasi  -   bu  aniq  bir  kasbni  tanlab 
olishlarida,  ularni  bajarishni  uddalay  olishlarida,  shu  sohani  bilib 
borish  imkoniyatlarida  ko‘rinadi.
0 ‘quvchini  m a’lum  bir  kasbni  tanlab  olishlariga  yordamla- 
shish 
muhim  jarayon  hisoblanib,  boladagi  shaxsiy  imkoniyatlar 
va  sifatlar  shu  kasbga  mos  kelishi  muhim  hisoblanadi.  Quyidagi 
savollarga javoblar,  y a’ni  “ Men  kim man”,  “Men  nimani  xohlay- 
m an”,  “ Meni  q o ‘limdan  nima  keladi”  kabi  savollar  bebaho  yor- 
dam  beruvchi  savollar  hisoblanadi.  Bu  savollarga  esa  psixologi- 
yaning yosh y o ‘nalishi  b o ‘lgan  psixodiagnostika  javob  beradi.  Bu 
y o ‘nalishning  asosiy prinsiplari  quyidagilar hisoblanadi:
1.  Eng  umumiy  talantlilik.  Talantsiz  inson  y o‘q,  balki  o ‘z  ish 
faoliyatini  topolmagan  inson  bor.
2.  0 ‘zaro  ustunlik.  Agar  siz  biror  bir  narsani  boshqalarga  nis­
batan  yaxshi  bajara  olmasangiz,  demak  siz boshqa  sohada  ish  faoli­
yatini  yaxshi  bajara  olasiz.
3.  0 ‘zgarishlar  albatta  ro ‘y  beradi.  Inson  haqidagi  biror  bir 
hukm,  xulosa oxirgisi  hisoblanmaydi.  Siz biror - bir yangilikni  bilib 
borar  ekansiz,  albatta  ertasiga  sizda  biroz  bo ‘lsa-da  o ‘zgarish  yuz 
beradi.  Shuni  aytish joizki  kasbni  ongli  tanlashdagi  psixodiagnos­
tika  test metodlari  orqali  olib  boriladi.
275

---

Kasbga  ongli  ravishda  qarashni  o ‘quvchilarni  motivlashgan 
faoliyati  sifatida  qarashimiz,  y a ’ni  kasbning  mohiyati  bilan  tu- 
shunishga  y o ‘naltirilganligi  bilan,  o ‘zidagi  im koniyatlami  amaliy 
jihatdan  sinashni,  kelajakdagi  kasbni  egallashga  bo‘lgan  faol  tay- 
yorgarlikni,  o ‘zida  shu  kasbga  xos  sifatlarni  tarbiyalash  kabilarni 
tushunamiz.
0 ‘quvchilam i  kasbga  bo ‘lgan  ongli  munosabati  hali  yetarli 
darajadi  o ‘rganilmagan.  Bu yerdagi  ongli “m unosabaf’  olimlar to- 
monidan  har xil  tahlil  qilingan.  Deylik, A.  M arkovaning  fikricha -  
munosabat  bu  o ‘zini  va  boshqa  insonlami  o ‘rab  turgan  faoliyatning 
ichki  holati  hisoblanadi.  N.  M orozova  esa  buni  manfaat,  qiziqish 
sifatida  tushuntirib  bergan.  M orozova  munosabatni  faoliyat  bilan 
bog‘liq  bo ‘lgan  hissiyotlardan  kelib  chiqqan  holda  tushuntiradi. 
Shunday  qilib  bilim,  kasbning mohiyati  motiv  sifatida  xatti-  hara- 
katlarga undab  turuvchi  hisoblanadi.
Yoshlarni  kasbga  ongli  munosabati  bu  ular  tomonidan  tanlan- 
gan  kasbni  ijtimoiy  va  shaxsiy  ahamiyatliligi  bilan  b o g ian g an  
tarzda ham  tushuntiriladi.
Tanlangan  kasbni  ijtimoiy  ahamiyatini  yoshlar  tomonidan  anglani- 
shi  bu  tanlangan  kasbni  mamlakatning  iqtisodiy -  ijtimoiy jihatdan 
rivojlanishiga  ta ’sir  etishini  anglash  bilan  ham  bog‘liq  b o ‘ladi. 
Bunda  mamlakatni  ishlab  chiqarishini  rivojlantirish,  xalq  xo‘jaligini 
yetuk kadrlar bilan  ta ’minlash va o ‘zini  bu harakati  bilan  yurtini  bo- 
zor munosabatlaridagi infrastrukturasini to ‘ldirish ekanligini  anglash 
yuz beradi.
Kasb tanlashning ongli  munosabati -  bu zarur bo‘lgan bilimlami 
borligi  bilan  belgilanadi.  Bunga  eng  avvalo  inson  faoliyatidagi  har 
xil  kasblam i  ko‘rinishlarini  va  shakllarini,  ularning  mohiyatini  tu­
shuntirib  beruvchi  bilimlar kerak b o ‘ladi.
276

---

Bozor  iqtisodiga  yo ‘naltirilgan  kasbiy  y o ‘nalish  yoshlarda 
hozirgi  iqtisodni,  menejiment  boshqarish  nazariyasini,  bozor 
muhitidagi  marketing  faoliyati  va  m o ija ln i,  patent  olishga  kirish- 
ni,  m aiu m o tlam i  bilishni  va  ulami  mohiyatini  tushunish  -   bu- 
ning  uchun  informatika  va  informatsiyalarni  asoslarini  egallagan 
b o iish la ri  kerak  b o ia d i.
0 ‘smirni  kasb  tanlashda  o ‘zini  aniq  maqsadlarini  anglab  olishi 
va  kasbga  ega  b o iish g a   intilishi  -   bu  k o ‘p  qirrali jarayon  hisobla­
nadi.  Bunda  uchta  asosiy  omillar  birlashishi  va  ularga  moslashish 
kerak  b o ia d i:  Bu  Men  xohlayman,  Men  eplay  olaman,  Men  qila 
olaman  omillaridir.
•  “Xohlaym an” -  bu  shaxsning  intilishi,  qiziqishi,  xohlashi.
•  “eplay  olaman”  -   bu  insoniy  imkoniyatlar  (fiziologik  va 
psixologik,  shuningdek  shaxsning  ta iim   resurslari).
•  “qila  olam an”  -   mehnat  bozorining 
ehtiyojlari,  insonni 
jam iyat,odam lar,  oilasi  va  shu  kabilar  oldidagi  majburiyatlari.
O bsmirdagi  kasbiy  y o ‘nalish  o ‘zida  quyidagilam i  qamrab  oladi:
-  Kasb  dunyosiga moslashish (qanday kasblar mavjud?,  bu  kasb 
egasi  nima  bilan  shug‘ullanadi?)
-  0 ‘zi  uchun  qiziqarli  b o iish i  va bu  sohada  uning  imkoniyatlari 
qandayligini  (q o iid an   qanday  ishlar kelishini)  anglab  olishi.
-  Mehnat  bozoriga  moslashish,  y a’ni  hozirda  qanday  kasblar 
jam iyatga  kerakligini  bilish.
-  T aiim   tizimidagi  bozor  munosabatlari,  bola  qiziqayotgan  kasb 
bo‘yicha olinadigan  bilimlarni  qayerdan  olish  mumkinligini  anglash.
Asosiy  tarbiyachi  b o ig a n   ota  -  onalar  o ‘z  bolalariga  kasb  tan­
lashda  yordamchi  hisoblanadilar.  Ular  bilan  ochiq  suhbat,  bolalar 
qaysi  kasbga  qiziqishlarini  bilib  olishlari  va  ularga  o ‘z  yordam- 
larini  berishlari  zarur  b o ia d i.  Agarda  ular  tanlagan  kasb  ota  - 
onaga yoqmasa  ularni  rayini  qaytarmagan  holda, nima uchun aynan
277

---

shu  kasbni  tanlaganligini  va buning asosida nimalar yotganini bilib 
olishga  ota  -  onalar  intilishlari  zarur  b o ‘ladi.  Ulami  asosiy  omil- 
larini  bilib  olgach,  o ‘z  maslahatlari  bilan  yoki  misollar  orqali  bu 
kasbga  bo ‘lgan  munosabatlarini  o ‘zgartirishga  harakat  ham  qi- 
lishlari  mumkin  b o ‘ladi.  Albatta  ota  — onalam ing  o ‘zlari  ham  bu 
sohada  savodli  b o ‘lishlari,  o ‘z  bilim  va  k o ‘nikmalari  bilan  bola- 
ga  yetarli  y o ‘nalish  bera  olishlari  kerak  bo ‘ladi.  B a’zi  ota  -  onalar 
farzandining  keyingi  hayoti  bilan  qiziqm aydilar  ham.  Agarda  bola 
m a’lum  kasb  haqida gapirsa “o ‘qib  shaharni  olib  berarm iding”  deb 
ham qo ‘yadilar.  Bu bilan  boladagi  orzulam i,  havaslami  ular y o ‘qqa 
chiqarishlari  mumkin  b o ‘ladi.  Bolani  avvalom  bor  kelajakdan juda 
katta  umidlari,  orzulari,  havaslari,  intilishlari  mavjud  bo ‘ladi.  Kasb 
tanlashda  ham  shu  orzular ongli  ravishda ro ‘yobga  chiqadi.
0 ‘smirlardagi  ongli  ravishdagi  kasb tanlash  quyidagilarga asosla- 
nadi:
1)  Kasblar  dunyosi  haqidagi  bilimlarga;
2)  Tanlanayotgan  kasb  to ‘g ‘risidagi  bilimlarga;
3)  0 ‘z qiziqishlari  va manfaatlarini  o ‘rganishga;
4)  0 ‘zidagi  qobiliyatlarni  o ‘rganishga;
5)  0 ‘zini  kuchli  va kuchsiz  tom onlarini  o ‘rganishga;
6)  0 ‘z  sog‘lig‘ini  yaxshi  bilishiga;
7)  Oilaning  moddiy tomonlarini  hisobga  olishga;
8)  M ehnat bozoridagi  holatni  hisobga  olishga.
0 ‘smir  tarbiyasi  bilan  bog‘liq  tom onlam i  amalga  oshirish  zarur 
b o ‘lgan  tomonlar.  0 ‘smimi  qaysi  y o ‘ldan  borishini  anglab  olishi, 
y a ’ni  qaysi  kasb  bo‘yicha  bilim lar olishini  aniqlab  olishi  zam riy ja ­
rayon  hisoblanadi.  Bu  sohada  k o ‘proq  “kerak”  omili  ishlay  bosh- 
laydi.  Bugungi  ijtimoiy  -   iqtisodiy  sharoitda  quyidagilar  muhim 
ahamiyatga ega b o ‘ladi.
*ijtimoiy zakaz,mehnat bozoridagi  holat;
278

---

*oilani  moddiy ta’minlanganlik  darajasi;
*ta’lim  olishda yordam  olish  imkoniyati;
*shu  kasb yo‘nalishida mehnat haqini  olish  sharoiti;
*kasbiy ta'lim da  mahalliy  infrastrukturasi.
*Bola  xohlayotgan  (Men  xohlayman)  kasbni,  mutaxassislikni 
tanlash.  Tanlangan  mutaxassislik  bilan  tanishish  va  insonga  bu  kasb 
qo"yayotgan  talablar bilan  tanishish.
*bolani  imkoniyatlarini  hisobga olish  (Men  eplayman)
*qiziqish  va  intilishlari;
*o‘qishdagi  yutuqlar  va qobiliyatlar;
*o‘zining kuchli  va  kuchsiz tomonlari;
*sog‘lig‘i  bilan bog‘liq sharoitlar.
Psixologlar inson  ongli ravishda kasbni  quyidagilar asosida tanlab 
olishlari  kerak deb  hisoblashadi
• 
0 ‘zining  “Men”  obrazi  orqali.  Xuddi  shu  “M en”  obrazi 
kasbi  karerani  integratsiya,  differensiatsiya  va  uni  tashkil  qilishni 
boshqarib  turadi.  “Men”  obrazida  inson  o ‘z  obrazini,o‘zi  haqidagi 
fikrlashi  va  o ‘ziga baho berishi  shakllanadi.
• 
Intellekti: umumiy qobiliyatlar tizimi v a o ‘qishga, o ‘rganishga 
bo‘lgan  qobiliyatlar  namoyon  bo‘ladi.
• 
Maxsus  qobiliyatlar:  umumiy  va  maxsus  qobiliyatlarni  rivoj­
lanish darajasi, ulami tuzulishi.  Har qanday kasb “kasbga xos bo‘lgan 
xususiyatlami”  insonda  bo‘lishini  talab  qiladi.  Deylik  rassomga  -  
obrazli  tafakkur,  tkuvchiga  dizayn  va  qobiliyat  va  shu  kabilar.  Shu- 
ning  uchun  biror  bir  kasbni  tanlaganda  shu  sohaga  loyiq  qobiliyat 
borligini  bilish  kerak b o ‘ladi.
279

---