F I z I k a o’quv qo’llanma


   Termoyadroviy reaksiyalar



Download 10,16 Mb.
Pdf ko'rish
bet290/303
Sana06.08.2021
Hajmi10,16 Mb.
#140212
1   ...   286   287   288   289   290   291   292   293   ...   303
Bog'liq
FIZIKA (Oquv qollanma)

 

 29.7   Termoyadroviy reaksiyalar 

Yadro  bog’lanish  energiyasining  bir  nuklonga  mos  keluvchi  qiymati    ning 

massa  son  A  ga  bog’liqligini  harakterlovchi  grafik  (rasm)  ga nazar tashlasak, faqat 

og’ir  yadrolarning  bo’linishi  tufayligina  emas,  balki  juda  yengil  yadrolarni 



biriktirish  (yadrolar  sintezi)  usuli  bilan  ham  yadroviy  energiyadan  foydalanish 

mumkin,  degan  fikrga  kelamiz.  Masalan,  deyteriy  va  tritiyning  sintezida  -zarra  va 

neytron hosil bo’ladi, ya’ni  

                                                1

N



1

N



3

 

 



2

Ne

4



 + n                                             (29.21) 

Mazkur  reaksiyaning  energiyasini  hisoblaylik:   



                    Q = [(m

N2

 + m

N3

) – (m

Ne4

 + m

n

)]s

2

   17, 6 MeV                   (29.22)  


 

480 


Demak,  reaksiya  ekzotermik  va  unda  qatnashayotgan  har  bir  nuklonga  to’g’ri 

keluvchi  energiya 

3,  5  MeV  ga  teng.  Takkoslash  maksadida  U

235


  ning 

bo’linishida  ajraladigan  energiyaning  bitta  nuklonga  mos  keluvchi  ulushi  0,  85 

MeV ligini  eslaylik.   

Yadrolar  sintezi  amalga  oshishi  uchun  ular  bir-biri  bilan  yadroviy 

kuchlarning  ta’siri  seziladigan  masofa  (r 10

-15 


m)  gacha  yaqinnlashishi  kerak. 

Lekin  yadrolarning  bu  darajada  yaqinlashishiga  kulon  itarish  kuchlari  tufayli  ular 

orasida  vujudga  keladigan  potensial  to’siq  qarshilik  ko’rsatadi.  Bu  to’siqni  engish 

uchun N


2

 va N


3

 ning  sintez reaksiyasida  yadrolar   

           

МэВ

Ж

r

е

7

,



0

15

10



2

12

10



85

,

8



14

,

3



4

2

)



19

10

6



,

1

(



0

4

2



             (29.23) 

energiyaga  ega  bo’lishi  kerak.  Demak,  to’qnashayotgan  yadrolarning  har  birini 

kinetik  energiyasi  0,  35  MeV  bo’lsa,  yadroviy  sintez  reaksiyasi  amalga oshadi. U 

holda  yadrolar  sintezi  issiqlik  harakatining  energiyasi  (ya’ni  3kT/2)  tufayli  sodir 

bo’lishi  uchun  yadrolarni  kanady  temperaturagacha  qizdirish  lozim?  –  degan 

savolga  javob  topaylik.  Hisoblardan  ko’rinishicha,  bu temperatura 2·10

9

 K bo’lishi 



kerak.  Mazkur  temperaturani  amalda  hosil  qilib  bo’lmaydi.  Lekin  bunchalik  yuqori 

temperaturaga  xojat ham bo’lmasa kerak. Bu fikr quyidagi  ikki  sababga asoslanadi: 

1)  ixtiyoriy  T  temperaturadagi  gaz  molekulalari  tezliklarining  qiymati  Maksvell 

taqsimotiga  buysunadi.  Shu  sababli  Maksvell  taqsimotini  harkterlovchi  grafikning 

“dumi”  ga  mos  keluvchi  tezliklar  bilan  harakatlanadigan  yadrolar  issiqlik  harakat 

energiyasining  qiymati  3kT/2 dan ancha katta bo’ladi; 

2)  tunnel  effekt  tufayli  yadrolar  birikishi  uchun  lozim  bo’ladigan  kinetik 

energiyaning  qiymati  kulon  to’sig’i  balandligidan  kichik  ham  bo’lishi  mumkin. 

Shuning  uchun  N

2

  va  N



3

  yadrolarining  10

7

  K  temperaturada  yana  ham  yetarlicha 



intensiv  birikishi  kuzatiladi.  Yadrolar  sintezi  yuqori  temperaturalarda  sodir 

bo’lganligi  uchun  u  termoyadroviy  reaksiya  deb  ataladi.  Bu  kadar  yuqori 

temperatura  yulduzlarda,  jumladan,  Kuyoshda  mavjud.  Kuyosh  nurlanishining 

spektrini  o’rganish  asosida  yulduzlar  tarkibi,  asosan,  vodorod  va  geliydan  hamda 



 

481 


ozgina  miqdordagi  ( 1%  cha)  uglerod, azot va kisloroddan iborat, degan xulosaga 

kelingan.  Kuyosh  energiyasi  uning  tarkibidagi  yadrolarning  sintezi,  ya’ni 

termoyadroviy  reaksiyalar  tufayli  ajraladi.  Bu  reaksiyalarning  variantlaridan  biri 

prton  –  proton  (pp)  siklidir.  Mazkur  sikldagi  birinchi  reaksiyada  ikki  proton 

birikib,  deytonni hosil qiladi: 

                     N

+ N


1

 

 N



2

 + e


+

 +                                           (29.24a). 

 Ikkinchi  bosqichda  

                      N

+ N


1

 

   + Ne



3

                                                  (29.24b) 

reaksiya  amalga  oshadi. Shundan sung 

                                          Ne

+ Ne


3

 

 Ne



4

 + 2N


1                                                          

(29.24v)  

reaksiyada  geliy  yadrosi  va  ikkinchi  prton  hosil  bo’ladi.  bundan  tashqari  siklning 

birinchi  bosqichidagi  С

12

  yadrosi  ham  vujudga  keladi.  U  yana  yangi  siklni 



boshlaydi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  С

12

  yadrosi  uglerod  siklida  “yadroviy 



katalizator”  vazifasini  o’taydi.  Shuni  ham  qayd  kilmoq  lozimki,  uglerod  sikli  pp  – 

siklga  nisbatan  yuqoriroq  temperaturalarda  o’tadi.  Zamonaviy  tasavvurlarga 

asosan, Kuyosh energiyasining  manbai asosan rr-sikldir.  

I.  E.  Tamm  va  uning  xodimlari  1950  yilda  plazmani  magnit  maydon 

yordamida  izolyatsiyalash  mumkin,  degan  fikrni  ilgari  surdilar.  Bu  fikrga  asoslanib 

bir  talay  qurilmalar  yasalgan.  Ular  ichida  sovet  olimlari  yasagan  va  “Tokamak” 

nomi  bilan  yurgiziladigan  qurilmalar  e’tiborga  loyiq.  “Tokamak”  lar  yordamida 

xalqaro  hamkorlik  asosida  boshqariladigan  termoyadroviy  reaksiyani  amalga 

oshirish bo’yicha izlanishlar  ham olib borilmoqda.  

Yadro  fizikasi  o’zining  navqironligiga  qaramay  talaygina  yutuqlarga 

erishdiki,  ular  fan-texnika  va  sanoatning  ko’pgina  sohalarida  qo’llanilmoqda. 

Shularning  ba’zilari  haqida to’xtalib o’taylik.  

1.  Yadroviy  energetika  haqida.  Yadroviy  energiya  Xirosima  va  Nagasaki 

fojialaridan  so’ng  keng  jamoatchilikka  ayon  bo’ldi.  Yadroviy  energiyadan  tinchlik 

maqsadlarida  foydalanish  1954  -  yil  iyulda  birinchi  atom  elektrostansiyani  ishga 

tushirish  bilan  boshlandi.  




 

482 



Download 10,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   286   287   288   289   290   291   292   293   ...   303




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish