Boze – Eynshteyn statistikasini foton gazga qo‘llash tufayli Debay kristal
panjaraning issiqlik sig’imini keng temperaturalar sohasida tushuntirishga erishildi.
buzmagan holda asta sekin bir biriga yaqinlashtiraylik. Atomlar yaqinlashga sari
ularning o’zaro tortishishi kuchayib boradi. Atomlar orasidagi masofa kristall
panjara parametriga teng (r=d) bo’lganda atomlarning o’zaro ta’sirlashuvi normal
421
(xuddi kristalldagidek) qiymatga erishadi. Atomlar bir biriga yaqinlashgan sari
energetik sathlarning bir biriga nisbatan siljishi va natijaad ularning ajralishi sodir
bo’ladi. Natijada kristalldagi N dona atomning birdek energetik sathlarini bir biriga
nisbatan siljigan sathlar gruppasiga —energetik zonaga aylanish sodir bo’ladiki, u
elektronlar to‘lqin xususiyati bilan bog’liq.
Atomlar
birikib
kristall
holati
vujudga
kelganda
atomlar
valent
elektronlariningsh to‘lqin funksiyalari ustma ust tushadi. Bu esa valent
elektronlarni kristall panjaraning ixtiyoriy sohasida qayd qilish ehtimolligi
2
ekanligini bildiradi. Zero, kristalldagi valent elektronlar « umumlashgan» ekan.
Bu xulosani quyidagi mulohazalar ham tasdiklaydi. Kristalldagi barcha
elektronlarning bir atomdan ikkinchi atomga o’tish ehtimolligi noldan farqli.
Miqdoriy hisoblarni ko’rsatishicha, valen elektron atom tarkibida 10
-15
s vaqt
davomida bo’la oladi, holos. Boshqacha aytganda, valent elektron 1 sekund
davomida kristalldagi 10
15
atom tarkibida qatnashib chiqadi. Bunday sharoitlarda
valent elektronni u yoki bu atomga taallukligi ekanligi haqida fikr yuritish ma’noga
ega emas. Zero, kristaldagi valent elektronlar «umumlashadi» va ular «elektron
gaz» ni tashkil etadi. Geyzenbergning noaniqliklar munosabatiga asosan
elektronlar energiyasidagi noaniqlik munosabatiga asosan bunday elktronlar
energiyasidagi noaniqlik
bo’ladi.
Izolyatsiyalangan atomdagi elektronlarning uug’ongan holatda yashash
o’rtacha muddati 10
-8
s bo’lgani uchun mazkur holatga mos keluvchi energetik
sath kengligi
эВ
h
W
7
10
bo’ladi. Demak, izolyatsiyalangan atomdagi
valent elektronning 10 eV kenglikdagi energetik zonaga aylanadi.
Ichki elektronlar uchun manzara uzgacha. Xususan natriy kristalidagi biror
atomning 1 s elektroni tunnel effekt tufayli qo’shni atomga 20 yilda bir marta o’ta
oladi, xalos. Tabiyki, bunday elektronlarning kristalldagi energetik sathi xuddi
izolyatsiyalangan atomnikidek bo’ladi. r = d da 1s va 2s sathlarning ajralishi
эВ
h
W
1
422
27.2-rasm
sezilmaydi, 3s sath esa anchagina ajraladi, yanada yuqoriroq uyg’ongan sath, (3r)
esa 3s sathdan kuproq ajralgan. Binobaran, 3r sathlar ajralishi tufayli vujudga
kelgan energetik zona kengligi 3s sathlar ajralishi tufayli vujudga keogan zona
kengligidan kattaroq bo’ladi.
Zonada energetik sathlar zichligi qanday? Avval shuni qayd qilaylikki,
izolyatsiyalangan atomdagi energetik sathning aynish karraligi 2
l +1 bo’lsa, bu
sathga mochs keluvchi kristall energetik zona (2l +1) N sathdan iborat bo’ladi.
Masalan, izolyatsiyalangan atomdagi r sathning (r sath uchun l =1) aynish karraligi
2l +1 = 2*1+1=3 bo’lganligi uchun mazkur sathlarga mos keluvchi energetik zona
3 N sathdan iborat. Demak, 1 sm
3
hajm kristallda 10
22
atom mavjud ekanligi va
energetik zona kengligi 1 eV ekanligini e’tiborga olsak, zonadagi qo’shni energetik
sathlar orasidagi masofa
10
-22
ev bo’ladi. Bu masofa shunchalik kichikki,
zonadagi sathlar uzluksiz energetik qiymatlarga egadek tuyiladi. Lekin, zonadagi
energetik sathlar soni chekli ekanligini unutmaylik.
Shunday qilib, izolyatsiyalangan atomdagi ruxsat etilgan energetik sath
o’rniga kristallda ruxsat etilgan energetik zona vujudga keladi. Ruxsat etilgan
zonalar energetik taqiqlangan qiymatlar bilan ajralgan bo’ladi .
Do'stlaringiz bilan baham: