F. H. Otaxonov, X. V. Burxanxodjayeva, K. E. Mansurov, N. X. Muhamedova

tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan tayyor mahsulotlarni sotish
bahosidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Bunda yetkazib berilmagan xomashyo yoki butlanishi lozim
bo‘lgan buyumlar qiymati, transport-tayyorlash xarajatlari va
tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa
xarajatlar qiymati chegirib tashlanadi. Boy berilgan foydani
aniqlashda kreditor tomonidan uni olish uchun ko‘rilgan choralar
va shu maqsadda ko‘rilgan tayyorgarliklar hisobga olinadi. Òaraflar
shartnomada majburiyatlar bajarilmagan taqdirda aybdor taraf
ikkinchi tarafga qoplashi lozim bo‘lgan zarar miqdorini mustaqil
belgilashlari ham mumkin.
Muddatini o‘tkazib yuborish yoki shartnoma majburiyatlarini
o‘zgacha tarzda lozim darajada bajarmaslik hollari uchun belgilangan
neustoykani (jarimani, penyani) to‘lash hamda shartnoma
majburiyatlarini lozim darajada bajarmaslik oqibatida yetkazilgan
zararning o‘rnini qoplash taraflarni majburiyatlarni asl holida
bajarishdan ozod etmaydi, qonun hujjatlarida va shartnomada
nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Demak, qonun
majburiyatni asl holida bajarish shartligi bilan birga asl holida
bajarishdan ozod qilishni ham nazarda tutgan. Masalan, kechiktirib
yuborish oqibatida o‘zi uchun ahamiyatini yo‘qotgan (Fuqarolik

—103—
kodeksi 337-moddasining 2-qismi) ijroni kreditorning qabul
qilishdan bosh tortishi, shuningdek, voz kechish haqi tarzida
belgilangan neustoykani to‘lash (Fuqarolik kodeksining 342-
moddasi) qarzdorni majburiyatni asl holida bajarishdan ozod qiladi.
Neustoykani qo‘llash shartnomaviy javobgarlikning asosiy
shakllaridan biridir. Neustoyka faqat majburiyatning bajarilishini
ta’minlovchi vosita bo‘lib qolmay, balki u majburiyat bajarilmay
qolganida yoki lozim darajada bajarilmaganida qarzdorga nisbatan
qo‘llanishi lozim bo‘lgan yuridik chora hamdir.
 Neustoyka atamasi rus tilidan olingan bo‘lib, íå óñòîÿë, ya’ni
«âçÿë ñëîâî, îáÿçàòåëüñòâî, íî íå âûïîëíèë» degan ma’noni
beradi. O‘zbek tilida bergan so‘zing, va’dangning ustidan chiq-
mading, ya’ni subutsizlik, degan tushunchani bildiradi. Neustoyka
jarima yoki penya shaklida bo‘ladi. Qarzdor majburiyatlarni
bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan hollarda to‘laydigan
va qoida tariqasida, qat’iy pul summasida hisoblanadigan neustoyka
jarima hisoblanadi.
Qarzdor majburiyatlarning bajarilishini kechiktirib yuborganida
to‘laydigan va o‘tkazib yuborilgan muddatning har bir kuni uchun
majburiyatning bajarilmagan qismiga nisbatan foiz bilan hisob-
lanadigan neustoyka penya hisoblanadi.
Neustoykani yetkazilgan zarardan farq qiladigan xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
neustoyka qonunda yoki shartnomada oldindan belgilanib,
taraflarga ma’lum bo‘lgan va majburiyat bajarilmay qolgan taqdirda
qo‘llanishi mumkin bo‘lgan huquqiy chora (sanksiya) hisoblanadi;
yetkazilgan zararning hajmi esa avvaldan belgilanmaydi, u
majburiyat buzilganidan keyin ma’lum bo‘ladi va belgilanishi
mumkin;
neustoykani undirish uchun qarzdorning harakati qonunga yoki
shartnomaga muvofiq bo‘lmasligining o‘zi kifoyadir, zararni to‘la-
tish uchun zarur bo‘lgan talablarni aniqlash shart emas.
Umumiy qoidaga ko‘ra taraflarning javobgarligi va qo‘llaniladigan
choralar shartnomada aks ettirilishi kerak, lekin amalda shartno-
mada javobgarlik choralari ko‘rsatilmasdan qolishi mumkin.

—104—
Bunday holatda,  qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha
tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, xo‘jalik shartnomalarini
bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun «Xo‘jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi
to‘g‘risida»gi Qonunning 25—32-moddalarida nazarda tutilgan
javobgarlik choralari qo‘llaniladi.
Jumladan, qonunda quyidagi holatlar bo‘yicha javobgarlik
belgilangan:
tovarlarni yetkazib berish muddatlarini kechiktirib yubor-
ganlik, to‘liq yetkazib bermaganlik uchun;
sifati, assortimenti va navi lozim darajada bo‘lmagan tovar-
larni yetkazib berganlik uchun;
but bo‘lmagan tovarlarni yetkazib berganlik uchun;
tovarlarni marka belgisisiz, shuningdek, tovarni idishsiz yoki
o‘ralmagan holda yetkazib berganlik uchun;
akkreditivdan foydalanmaganlik uchun;
to‘lov, tovar-transport hujjatlarini yuborishni kechiktirganlik
uchun;
tovarlarni tanlab olmaslik yoki uni rad etganlik uchun;
tovarlar haqini to‘lamaganlik yoki o‘z vaqtida to‘lamaganlik
uchun;
mablag‘larni akseptsiz hisobdan chiqarganlik uchun.
Shu o‘rinda ko‘rsatib o‘tilgan javobgarlikning har biriga alohida
to‘xtalish lozim, chunki qonunda belgilangan javobgarlik choralari
hozirgi vaqtda sud amaliyotida keng qo‘llanilmoqda.
«Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-
huquqiy bazasi to‘g‘risida»gi Qonunning 25-moddasi tovarlarni
yetkazib berish muddatlarini kechiktirib yuborganlik, to‘liq yetka-
zib bermaganlik, ishlarni bajarmaganlik yoki xizmat ko‘rsatmaganlik
uchun tovar yetkazib beruvchi (pudratchi)ning sotib oluvchiga
(buyurtmachiga) kechiktirilgan har bir kun uchun majburiyat
bajarilmagan qismining 0,5 foizi miqdorida penya to‘lash tarzida
javobgarligini belgilaydi, lekin bunda penyaning umumiy summasi
yetkazib berilmagan tovarlar, bajarilmagan ishlar yoki ko‘rsatil-
magan xizmatlar bahosining 50 foizidan oshib ketmasligi lozim.
Penyani to‘lash shartnoma majburiyatlarini buzgan tarafni
tovarlarni yetkazib berish muddatlarini kechiktirib yuborish, to‘liq

—105—
yetkazib bermaslik yoki xizmatlarni ko‘rsatmaslik oqibatida
yetkazilgan zararni qoplashdan ozod etmaydi.
Mazkur modda xo‘jalik aloqalarining deyarli barcha sohalarida
(oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, kontraktatsiya, pudrat,haq
evaziga xizmat ko‘rsatish va hokazo) yuzaga keladigan shartnomaviy
munosabatlardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarmaganlik
uchun javobgarlikni belgilaydi.
Qonun javobgarlik chorasini belgilashda penya miqdorini 0,5
foiz deb belgilagan bo‘lsa-da, uning eng yuqori miqdorini 50
foizdan oshib ketmaydigan miqdorda chegaralagan, biroq taraflar
shartnomada bundan ham yuqori yoki kam miqdordagi javobgarlik
choralarini belgilashlari mumkin. Qonunning 26- moddasi sifati,
assortimenti va navi lozim darajada bo‘lmagan tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) yetkazib berganlik uchun javobgarlikni belgilaydi.
Bunda, yetkazib berilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar)ning sifati,
assortimenti va navi bo‘yicha standartlar, texnik shartlar, namuna-
larga (etalonlarga), qonun hujjatlarida yoki xo‘jalik shartnomasida
belgilangan boshqa majburiy shartlarga mos kelmagan taqdirda sotib
oluvchi (buyurtmachi) quyidagi huquqlarga ega bo‘ladi:
tovarlar, bajarilmagan ishlar yoki ko‘rsatilmagan xizmatlarni
qabul qilishdan bosh tortishga;
ularning haqini to‘lashni rad etishga;
yetkazib beruvchidan (pudratchidan) sifati, assortimenti va
navi lozim darajada bo‘lmagan tovarlar (ishlar va xizmatlar)
qiymatining 20% miqdorida jarimani undirib olishga;
agar tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqi to‘lab qo‘yilgan bo‘l-
sa, to‘langan summani belgilangan tartibda qaytarishni talab
qilishga.
Jarimani hisobdan chiqarish to‘g‘risidagi to‘lov talabnomasi
yetkazib beruvchi (pudratchi)ga xizmat ko‘rsatuvchi bank
muassasasiga lozim darajada emasligi to‘g‘risida dalolatnoma
tuzilgandan keyin 10 kundan kechiktirmay taqdim etilishi lozim.
Jarimani hisobdan chiqarish to‘g‘risidagi to‘lov talabnomasi
belgilangan 10 kunlik muddatni buzgan holda taqdim etilgan
hollarda, jarimani undirish belgilangan tartibda amalga oshiriladi. But
bo‘lmagan tovarlar yetkazib berilgan taqdirda sotib oluvchi

—106—
(buyurtmachi)  tovarlarni butlab berishni talab qilishga haqli. Yetkazib
beruvchi sotib oluvchining (buyurtmachining) talabini olgan paytdan
boshlab, agar taraflarning kelishuvida o‘zga muddat belgilangan
bo‘lmasa, 15 kunlik muddat ichida tovarlarni butlab berishi shart:
bundan buyon tovarlar butlab berilgunga qadar ularning haqini
to‘lashdan bosh tortishga, agar tovarlarning haqi to‘lab
qo‘yilgan bo‘lsa, belgilangan tartibda to‘langan summalar
qaytarilishini talab qilishga;
yetishmayotgan qismlar qiymatini qo‘shgan holda yetkazib
beruvchidan but bo‘lmagan tovarlar qiymatining 20% miq-
dorida jarima undirishga;
tovarlarni yetkazib beruvchi belgilangan muddatda tovarlarni
butlab bermasa, but bo‘lmagan tovarlarni qaytarib berish
hamda but bo‘lmagan tovarlarni butlangan tovarlarga
almashtirishni talab qilishga haqli (Qonunning 27-moddasi).
But bo‘lmagan tovarlarni yetkazib berganlik qaysidir jihatdan
tovarlarni to‘liq yetkazib bermaganlikka o‘xshab ketadi. Shuning
uchun ham ular o‘rtasidagi tafovutni aniqlashtirish maqsadga
muvofiqdir. Òo‘liq yetkazib bermaganlik — shartnomaning amal
qilish muddati davomida uning tovarlarni to‘liq yetkazib berish
haqidagi shartlarining bajarilmasligidir.
But bo‘lmagan tovarlarni yetkazib berganlik esa, shartnoma,
davlat standartlari, texnik shartlar va boshqa me’yoriy-texnik
hujjatlar bilan nazarda tutilgan ashyolar, ehtiyot qismlar va boshqa
elementlarsiz tayyorlangan (ishlab chiqarilgan) yoki ular bo‘lgan
taqdirda ham asosiy belgilanishdagi tovarga qo‘shib bermagan holda
tovarlarni yetkazib berishdir.
Qonunda tovarlarni marka belgisisiz, shuningdek, tovarni
idishsiz yoki o‘ralmagan holda yetkazib berganlik uchun ham
javobgarlik belgilangan. Unga ko‘ra javobgarlik yetkazib beruvchi
tomonidan quyidagi shartlar: marka belgisi qo‘yilmagan; lozim
darajada markirovkalanmagan; idishsiz yoki o‘ralmagan; tegishli
idishga joylanmagan; lozim darajada o‘ralmagan holda tovarlar
yetkazib berilgan taqdirda kelib chiqadi.
Yetkazib beruvchi tomonidan ushbu shartlar bajarilmagan
taqdirda sotib oluvchi (buyurtmachi) quyidagi huquqlarga ega
bo‘ladi: bunday tovarlar qiymatining 5% miqdorida jarimani

—107—
undirishga; tovar qabul qilingandan keyin yana jo‘natilishi yoki
saqlanishi kerak bo‘lgan hollarda, jarima undirishdan tashqari o‘z
kuchi bilan va yetkazib beruvchi hisobidan tovarlarni o‘rash va
idishlarga joylashga; sotib oluvchi (buyurtmachi) bilan yetkazib
beruvchi bir shaharda joylashgan bo‘lsa, undan tovarlarni o‘rab
berishni yoki idishlarga joylab berishni talab qilishga.
Markirovka — bu tovarning o‘zi yoki u joylashtirilgan idishga
tushiriladigan yozuvlar, shartli belgilar va rasmlar bo‘lib, tovar
sifatining o‘ziga xos guvohnomasidir, chunki markirovkaga qarab
tovarning sifati uchun javob beradigan ishlab chiqaruvchini
(tayyorlovchini) aniqlash mumkin. Lozim darajada markirov-
kalamaslik — standartlar, texnik shartlar yoki shartnoma shartlarini
buzgan holda tovarlarni markirovkalashdir, jumladan, markirovkada
ko‘rsatilishi majburiy bo‘lgan bir yoki bir necha rekvizitlarning
ko‘rsatilmaganligi; markirovka yozuvining yoki belgisining noaniq
tushirilganligi va ularni o‘qish imkoniyatini bermasligi.
Òovarlarning idishi yoki o‘rash vositasi (upakovka) — tovar-
larni tashqi muhit ta’siridan, shikastlanishdan, kamayib ketishi-
dan saqlanishini ta’minlaydigan hamda uni tashish, saqlash va
realizatsiya qilish jarayonini yengillashtiradigan vosita yoki vositalar
yig‘indisidir.
Akkreditivdan foydalanmaganlik uchun qonunda tovar yetkazib
beruvchining (pudratchining) javobgarligi belgilangan.
Akkreditiv — naqd pulsiz hisob-kitoblarda qo‘llaniladigan
shakllardan biri bo‘lib, bunda akkreditiv ochgan bank (bank-
emitent) mijoz-to‘lovchining (xaridorning, buyurtmachining)
topshirig‘i bilan mablag‘larni oluvchiga (yetkazib beruvchiga,
pudratchiga) akkreditivda nazarda tutilgan barcha shartlar bajarilgan
taqdirda to‘lovni amalga oshirish majburiyatini oladi.
Fuqarolik kodeksining 797-moddasi talablariga ko‘ra, akkre-
ditivning amal qilish muddati va u bo‘yicha hisob-kitob qilish tartibi
pul mablag‘larini to‘lovchi bilan oluvchi o‘rtasidagi shartnomada
belgilab qo‘yiladi. Shartnomada yana quyidagilar ko‘rsatilgan bo‘lishi
kerak: bank-emitentning (akkreditiv ochgan bankning) nomi;
akkreditivning turi va uni bajarish usuli; mablag‘larni oluvchini
akkreditiv ochilganligi haqida xabardor qilish usuli; akkreditiv
bo‘yicha mablag‘lar olish uchun oluvchi tomonidan taqdim
etiladigan hujjatlarning to‘liq ro‘yxati va aniq tavsifi; tovarlar

—108—
jo‘natilganidan (xizmatlar ko‘rsatilgan, ishlar bajarilganidan)
keyin hujjatlarni taqdim etish muddatlari, ularni rasmiylashtirishga
qo‘yiladigan talablar.
Qonunning 29-moddasiga muvofiq, tovar yetkazib beruvchi
(pudratchi) talabiga binoan qo‘yilgan akkreditiv u amal qiladigan
muddat ichida foydalanilmasa, yetkazib beruvchi (pudratchi) sotib
oluvchiga (buyurtmachiga) akkreditivning foydalanilmagan
summasining 5 foizi miqdorida jarima to‘laydi. Qonunning 30-
moddasi to‘lov, tovar-transport hujjatlarini yuborishni kechiktir-
ganlik uchun yetkazib beruvchining (pudratchining) javobgarligini
belgilaydi.
Har qanday holatda ham to‘lov yoki tovar-transport hujjatlari-
ning nusxasini yuborish va boshqa axborotni taqdim etish tartibi
taraflar o‘rtasida tuzilgan shartnomada belgilanishi va unda quyidagi
shartlar ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim:
qaysi to‘lov hujjatlari yuborilishi shartligi;
qaysi tovar-transport hujjatlari yuborilishi shartligi;
bu hujjatlarni yuborish muddati (tovar jo‘natilgandan keyin
necha kun ichida yuborilishi lozimligi);
tovarlar jo‘natilganligi to‘g‘risidagi axborotga nimalar kirishi
va axborot qanday tartibda (telefonogramma, faks, xat, telegramma
va h.k.) va necha kun ichida berilishi lozimligi;
taraflar o‘rtasidagi aloqa shartlari va aloqa vositalarining
raqamlari bilan kodi.
Òo‘lov yoki tovar-transport hujjatlarining nusxasini  yuborish
va boshqa axborotni taqdim etish tartibi taraflar uchun bajarilishi
majburiy bo‘lgan boshqa me’yoriy hujjatlar (qaror, yo‘riqnoma,
davlat standarti yoki texnik shartlar)da belgilangan bo‘lishi mumkin.
Mazkur hujjatlarni vaqtida yubormaganlik yoki boshqa axborotni
taqdim etmaganlik taraflar o‘rtasidagi xo‘jalik aloqalarining izdan
chiqishiga, sotib oluvchining (buyurtmachining) qabul qilib
olingan tovarlarni vaqtida kirim qila olmasligiga, yetkazib
berilayotgan tovarlarni joylashtirish uchun tayyorgarlik ko‘rilishi
lozimligi sababli xabarnomasiz kelgan tovarlarni joylashtirishda
muammolar tug‘ilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun ham yetkazib beruvchi sotib oluvchiga axborot
taqdim etmagan har bir holat uchun yetkazib berilayotgan tovar

—109—
qiymatining 1 foizi miqdorida jarima to‘laydi. Qonunning 31-
moddasida tovarlarni tanlab olmaslik yoki uni rad etganlik uchun
sotib oluvchining (buyurtmachining) javobgarligi belgilangan.
Òovarlarni tanlab olmaslik, shuningdek, yetkazib beruvchi
shartnomada belgilangan muddatda (davrda) ularni yetkazib berganda
tovarlarni olishni asossiz ravishda rad etganlik uchun sotib oluvchi
yetkazib beruvchiga tanlab olinmagan (o‘z muddatida olinmagan)
tovarlar qiymatining 5 foizi miqdorida, tez buziladigan tovarlar
bo‘yicha esa 10 foizi  miqdorida jarima to‘laydi. Òovarlar tanlab
olinmagan (olish asossiz rad etilgan) hollarda, yetkazib beruvchi
jarima undirishdan tashqari, ushbu tovarlar mavjudligining
kafolatlarini taqdim etgan holda, tanlab olinmagan (o‘z muddatida
olinmagan) tovarlar qiymati to‘lanishini talab qilishga haqlidir.
Demak, qonun quyidagi har ikki holat bo‘yicha sotib oluvchi-
ning javobgarligini belgilagan, ya’ni tovarlarni tanlab olmaslik
uchun, yetkazib beruvchi tovarlarni yetkazib berganda ularni olishni
asossiz ravishda rad etganlik uchun. Òanlab olmaslik — sotib
oluvchining shartnomada belgilangan tartibda va muddatlarda
yetkazib beruvchining omboridan mahsulotlarni (tovarlarni) olib
ketish (qabul qilib olish) to‘g‘risidagi shartnomada nazarda tutilgan
majburiyatini bajarmasligidir.
Har qanday holatda ham sotib oluvchi yoki buyurtmachi, shart-
nomani imzolab, ma’lum bir tovarni qabul qilib olish va haqini
to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga olgan bo‘lsa, shartnomada
belgilangan tartibda shu tovarni qabul qilib olishi shart.
Qonun tovarlarni olishni asossiz ravishda rad etganlik uchungina
sotib oluvchining javobgarligini belgilaydi va tovarlarni olishni rad
etish asosli bo‘lishi uchun quyidagi shartlar mavjud bo‘lmog‘i
lozim:
a) yetkazib beruvchi tomonidan tovarlarni yetkazib berish-
ning shartnomada belgilangan muddati o‘tkazib yuborilgan bo‘lsa
(basharti, shartnomada tovarlarni yetkazib berish muddati o‘tkazib
yuborilgan taqdirda keyingi davrda ularning o‘rnini to‘ldirish sharti
nazarda tutilmagan bo‘lsa);
b) tovarlar sotib oluvchining (buyurtmachining) roziligisiz
muddatidan oldin yetkazib berilgan bo‘lsa (agarda tovarlar sotib
oluvchi tomonidan qabul qilib olinsa, ular keyingi davrda yetkazib
berilishi lozim bo‘lgan tovarlar miqdoriga kiritiladi);

—110—
d) tovarlarning shartnoma shartlariga nomuvofiqligi (miqdori
kamligi, sifatsizligi, butlanmaganligi, assortimenti lozim darajada
emasligi, tovarga mansub ashyolar va hujjatlar topshirilmaganligi)
aniqlangan bo‘lsa  va yetkazib beruvchi sotib oluvchining ushbu
shartlarni bajarish to‘g‘risidagi talablarini belgilangan muddatda,
agar bunday muddat belgilangan bo‘lmasa, oqilona muddatda
bajarmagan bo‘lsa;
e) taraflar shartnomada bajarilishi shart deb belgilagan shartlar
yetkazib beruvchi tomonidan bajarilmagan bo‘lsa va shartnomada
sotib oluvchiga shunday holatda tovarni qabul qilishdan voz kechish
huquqi berilgan bo‘lsa.
Hozirgi vaqtda shartnoma majburiyatlari buzilishining keng
tarqalgan turlaridan biri tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘la-
maslik yoki o‘z vaqtida to‘lamaslikdir. Qonun unga quyidagicha ta’rif
berib, javobgarlikni belgilaydi.
Òo‘lov talabnomasi akseptini asossiz ravishda butunlay yoki
qisman rad etganlik, shuningdek, hisob-kitobning boshqa shakl-
larida tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘lashdan bosh tortganlik
(bank muassasasiga to‘lov topshiriqnomasi taqdim etmaganlik,
chekni bermaganlik, akkreditivni taqdim etmaganlik va hokazo)
uchun sotib oluvchi (buyurtmachi) mahsulot yetkazib beruvchiga
o‘zi to‘lashni rad etgan yoki bosh tortgan summaning 15 foizi
miqdorida jarima to‘laydi. Yetkazib berilgan tovarlar haqini o‘z
vaqtida to‘lamaganlik uchun sotib oluvchi (buyurtmachi) yetkazib
beruvchiga o‘tkazib yuborilgan har bir kun uchun kechiktirilgan
to‘lov summasining 0,4 foizi miqdorida, ammo kechiktirilgan
to‘lov summasining 50 foizidan ortiq bo‘lmagan miqdorda penya
to‘laydi.
Qonunning 33-moddasi mablag‘larni akseptsiz hisobdan
chiqarganlik uchun quyidagi javobgarlikni belgilaydi:
hisobvaraqdan mablag‘larni asossiz ravishda akseptsiz hisobdan
chiqarganlik uchun aybdor taraf ikkinchi tarafga asossiz ravishda
akseptsiz hisobdan chiqarilgan summaning 10 foizi miqdorida jarima
to‘laydi;
akseptsiz shakl bo‘yicha bank to‘lovchining roziligini olmas-
dan ham to‘lov talabida ko‘rsatilgan summani mablag‘larni
oluvchiga to‘lab beradi.

—111—
Mazkur moddada belgilangan javobgarlik kelib chiqishining
zaruriy sharti — mablag‘larni to‘lov talabi bilan akseptsiz hisobdan
chiqarishning asossiz ravishda amalga oshirilgan bo‘lishidir. Mablag‘lar
quyidagi hollarda to‘lov talabi bilan akseptsiz hisobdan chiqarilishi
mumkin:
bildirilgan talabnomaga berilgan yozma javobda qarzdor
talabnomani to‘liq yoki qisman tan olgan bo‘lsa va talabnomani tan
olish to‘g‘risidagi javobda tan olingan summa o‘tkazilishi haqida
ma’lumot bo‘lmasa, javob olingan kundan 20 kun o‘tgach — javobda
tan olingan summani;
sifati, assortimenti va navi lozim darajada bo‘lmagan tovarlarni
(ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berganlik uchun sifati, assortimenti
va navi lozim darajada bo‘lmagan tovarlar (ishlar, xizmatlar)
qiymatining 20 foizi miqdorida jarimani, bu haqda dalolatnoma
tuzilgandan keyin 10 kundan kechiktirmay;
kommunal va aloqa xizmatlari (gaz, suv, elektr va issiqlik
energiyasi, oqova suvlarni qabul qilish, telefon aloqasi, pochta va
telegraf xarajatlari, chiqindilarni olib ketish va hokazolar) uchun
hisob-kitob qilishda shu xizmatlar haqini.
Lekin, amaldagi qonun hujjatlariga, jumladan, Fuqarolik
kodeksining 333-moddasiga muvofiq shartnoma majburiyatini
bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taraf aybi bo‘lgan
taqdirdagina javobgarlikka tortiladi. Agar, taraf majburiyatni lozim
darajada bajarish uchun o‘ziga bog‘liq bo‘lgan hamma choralarni
ko‘rganligini isbotlasa, u aybsiz deb topiladi. Aybning yo‘qligi
majburiyatni buzgan shaxs tomonidan isbotlanadi. Basharti,
qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan
bo‘lmasa, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda majburiyatni
bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxs majburiyatni
bajarishga yengib bo‘lmaydigan kuch, ya’ni favqulodda va muayyan
sharoitlarda oldini olib bo‘lmaydigan vaziyatlar (fors-major) tufayli
(tabiiy ofat, harbiy harakatlar va h.k.) imkon bo‘lmaganligini
isbotlay olmasa, javobgar bo‘ladi.
Quyidagilar fors-major vaziyati hisoblanmaydi:
qarzdorning shartlashuvchi sheriklari tomonidan majburi-
yatlarning buzilishi;
majburiyatni bajarish uchun zarur tovarlarning bozorda
yo‘qligi;
qarzdorda zarur pul mablag‘larining bo‘lmaganligi.

—112—
Shartnoma majburiyatlari xo‘jalik yurituvchi subyekt mansabdor
shaxsining aybi bilan bajarilmagan yoki lozim darajada bajaril-
magan, uning tomonidan xo‘jalik yurituvchi subyektning pul
mablag‘lari va boshqa mol-mulki maqsadga nomuvofiq foydala-
nilganligi aniqlangan, to‘lov intizomi buzilgan, xo‘jalik yurituvchi
subyekt bankrotlikka duchor qilingan yoki shartnoma munosabatlari
sohasida boshqa qoidabuzarliklar sodir etilgan taqdirda, xo‘jalik
yurituvchi subyektning mansabdor shaxsi O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining 45 va 48-moddalariga muvofiq fuqarolik-
huquqiy javobgarlikka, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi
kodeksning 175, 176
1
,176, 212 va 214-moddalariga muvofiq
ma’muriy javobgarlikka, shuningdek, Jinoyat kodeksining
175,181, 186, 205, 207 va 209-moddalariga muvofiq jinoiy
javobgarlikka tortilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi  Prezidentining 1998-yil 4-martdagi
Farmoniga muvofiq xo‘jalik sudlariga: