Европа полиция офиси (Европол) 1995 йил 26 июлдаги Европол конвенцияси

 

 

 

 

 

 

---

Avvalo,  biz  ushbu  kazusga  javob  yozishimizdan  oldin,  Yevropol  va  Interpol 

haqidagi  qisqacha  ma‟lumotlarga  to„xtalib  o„tishimiz  lozim.  Yevropol,  ya‟ni,  Yevropa 

politsiya  muassasasi  bu  –  davlatlar  politsiya  organlarining  transmilliy  uyushgan 

jinoyatchilik, xalqaro terrorizm,  xalqaro xarakterdagi boshqa og„ir turdagi jinoyatlarga, 

shuningdek,  narkotiklar  savdosi  va  boshqalarning  Yevropa  miqyosida  oldini  olish  va 

ularga  qarshi  kurashishda  amaliy  yordam  ko„rsatish  va  axborot  ta„minotiga 

mo„ljallangan  huquqni  muhofaza  qiluvchi  muaasasa  hisoblanadi.  Yevropol  "Yevropa 

Ittifoqi"  tashkiloti  doirasida  tuzilgan  va  faoliyat  yuritib  keladi,  bundan  kelib  chiqadiki 

uning  faoliyati  uning barcha  a‟zo  davlatlari  hududida  amalga  oshiriladi.  Biroq  yuridik 

shaxs  huquqlari  nuqtai  nazaridan  Yevropa  Ittifoqiga  kirmaydigan  davlatlar  bilan  ham, 

shuningdek,  xalqaro  tashkilotlar  va  muassasalar,  shu  jumladan,  Interpol  bilan  ham 

hamkorlikni  yo„lga qo„yishi  mumkin. Yevropol tashkil etilish  vaqtida Yevropa Ittifoqi 

jinoyat-huquqiy  sohada  qonunlar  chiqarish  vakolatiga  ega  bo„lmagan.  Shu  sababga 

ko„ra Yevropolni a‟zo davlatlar o„rtasida 1995-yilda imzolangan va 1998-yilda kuchga 

kirgan maxsus xalqaro shartnoma orqali ta‟sis etilgan. Keyinchalik Yevropol to„g„risida 

Konvensiyaga  bir  necha  bor  o„zgartirish  va  qo„shimchalar  kiritilgan  bo„lib,  ular 

jumladan  Yevropa  politsiya  idorasi  vakolatini  kengaytirishga  yo„naltirilgan.  Ya‟ni, 

Yevropol  vakolatiga  qo„shimcha  jinoyat  turlarining  kiritilishi,  unga  a‟zo  davlatlarga 

jinoyat  ishini  qo„zg„atish,  jinoiy  tergovni  o„tkazish  va  muvofiqlashtirish  to„g„risida 

so„rovlar  bilan  murojaat  etish  huquqi  va  boshqalar  berildi.  Yevropol  to„g„risida 

Konvensiyani  qayta  ko„rib  chiqish  uni  imzolash  kabi  alohida  barcha  a‟zo  davlatlar 

tomonidan  imzolanishi  va  ratifikatsiya  qilinishi  lozim  bo„lgan  maxsus  xalqaro 

shartnomalar  orqali  amalga  oshirilgan.  A‟zo  davlatlar  aksariyat  hollarda  ratifikatsiya 

jarayonini  cho„zib  yuborganliklari  bois,  Yevropol  huquqiy  maqomi  to„g„risidagi  zarur 

islohotlar  bir  necha  yillarga  ortga  surilgan.  Bu  Yevropa  Ittifoqiga  unga  1997-yilgi 

“Amsterdam”  va  2001-yilgi  “Nitssa”  shartnomalari  bilan  berilgan  jinoyat-huquqiy 

sohada  yangi  qonunchilik  vakolatidan  foydalanga  holda  qayd  etilgan  Konvensiyani 

bekor qilish va uni qayta ko„rib chiqilishi milliy ratifikatsiyani talab etmaydigan yuridik 

majburiy  akt  bilan  almashtirishga  undadi.  1995-yilgi  konvensiya  bekor  qilinishi  bilan 

uning  asosila  tashkil  etilgan  “eski”  Yevropol  o„z  faoliyatini  tugatdi.  Uning  o„rnida 

---

Yevropa  Ittifoqi  tashkiliy  mexanizmiga  to„la  integratsiyalashgan  va  a‟zo  davlatlar 

badallari  hisobida  emas,  balki  bevosita  Yevropa  Ittifoqi  umumiy  budjetidan 

moliyalashtiriluvchi  “yangi”  Yevropol  tuzildi.  “Yangi”  Yevropol  undan  oldingisi  ega 

bo„lmagan  qator  qo„shimcha  imkoniyatlar  va  vakolatlarni  qo„lga  kiritadi,  jinoiy 

tashkilot  doirasida  sodir  etilishi  talab  etilmaydigan  jinoyatlar  bilan  shug„ullanish 

vakolati  shular  jumlasidandir.  Yevropol  tizimi,  tuzilishi  va  tarkibi  Yevropol 

Niderlandiyadagi  Gaaga  shahrida  joylashgan.  Yevropol  Yevropol  to„g„risidagi 

konvensiya bilan ta‟sis etilgan Yevropol idorasining huquqiy vorisi hisoblanadi. Har bir 

a‟zo  davlatda  Yevropol  tashkil  etilgan  yoki  tayinlangan  bitta  milliy  bo„lim  bilan 

bog„langan.  2009-yil  6-apreldagi  qaror  bilan  tashkil  etilgan  “yangi”  Yevropol  “eski” 

Yevropolning,  shu  jumladan,  u  tomonidan  tuzilgan  xalqaro  shartnomalarga  nisbatan 

ham huquqiy voris sifatida namoyon bo„ladi. 

Jinoyatchilik  va  unga  qarshi  kurash  muammolari  qadimiy  tarixga  ega  bo„lib 

tarixning  barcha  davrlarida  jamiyki  davlatlar  kun  tartibida  bo„lib  kelgan,  biroq  aynan 

XIX-XX  asrlarda  jinoyatchilikning  eng  xavfli  turlariga  qarshi  kurashishda  davlatlararo 

o„zaro  yordam  ko„rsatish  zarurati  tug„ildi  va  bu  quyidagi  bir  qator  omillar  bilan 

izohlanadi: 

davlatlararo 

aloqalarning 

rivojlanishi, 

chegaraviy 

jarayonlarning 

soddalashuvi,  turizmning  rivojlanishi  jinoyatchilarning  bir  davlatdan  boshqa  davlat 

hududiga  o„tish  imkoniyatining  oshishiga,  uyushgan  jinoyatchilikning  o„sishiga  olib 

keldi,  kontrabanda,  giyohvandlik  vositalari  noqonuniy  savdosi,  terrorizm,  qalbaki 

pullarni tayyorlash kabi jinoyatlar ko„plab davlatlarning diqqat markazidan o„rin oldi va 

bu jinoyatlar o„z xususiyati hamda jamiyat va ayrim shaxslarga keltirgan zarari hajmiga 

ko„ra yagona, umum e‟tirof etilgan va davlatlararo muvofiqlashtirilgan kurashni, taktik, 

texnik  choralar  qo„llashni  taqozo  etdi.  Yashiringan  jinoyatchilarni  qidirib  topish  va 

ushlashni  qat„iy  protsessual  unifikatsiya  qilish,  jinoyatchilarni  ushlab  berish  tartibini 

muvofiqlashtirish  zaruratini  yuzaga  keltirdi.  Uzviy  hamkorlik  qilish  zarurati  kriminal 

politsiyaning  milliy  xizmati  vakillarini  turli  darajada  rasmiy  va  norasmiy  shakllarda 

aloqa qilish ehtiyojini tug„dirdi.  

Tashkilot  nomi  ingliz  tilida  The  International  Criminal  Police  Organization  – 

INTERPOL.  1966-yilda  Interpol  BMT  tomonidan  xalqaro  1971-yilda  esa 

---

hukumatlararo  tashkilot  deb  tan  olingan.  1996-yildan  BMT  Bosh  assambleyasi 

sessiyalari  va  faoliyatida  kuzatuvchi  sifatida  ishtirok  etib  keladi.  100  dan  ortiq  davlat 

Interpol  a‟zosi  hisoblanadi,  uning  markaziy  organlari  Lion  shahri  Fransiyada 

joylashgan. Interpol faoliyatining huquqiy asosi uning ustavi va reglamenti hisoblanadi. 

1956-yil  13-iyunda  kuchga  kirgan  ustav  1923-yilgi  ta‟sis  hujjatining  o„rnini  egalladi. 

Interpolni  tashkil  etish  va  rivojlanishining  murakkab  tarixi,  uning  xalqaro  tashkilot 

sifatida  o„ziga  xosligi,  jahon  hamjamiyatining  XX-XXI  asrlardagi  tobora 

murakkablashib  boruvchi  hayoti  bilan  uzviy  aloqasi  uning  huquqiy  maqomini 

aniqlashda  muayyan  qiyinchiliklarni  keltirib  chiqaradi.  1923-yilda  jinoyat  politsiyasi 

Xalqaro  komissiyasi  sifatida  tashkil  etilgan  vaqtdan  boshlab  Interpol  muhim  xalqaro 

politsiya  tashkilotiga  aylanish  maqsadida  o„z  a‟zolarini  doimiy  ravishda  kengaytirib 

bormoqda.  Hamkorlik  modeli  siyosatiga  tayangan  holda  tashkilotning  rasmiy 

maqsadlari  turli  millatlar  tegishli  milliy  qonunchilik  doirasida,  Inson  huquqlari 

umumjahon  Deklaratsiyasiga  amal  qilgan  holda  politsiyalar  o„rtasida  hamkorlikka 

ko„maklashish  va ta„minlashdan  iborat. Ikkinchi jahon  urushidan so„ng tashkilot qayta 

tashkil etildi  va Interpol siyosiy, irqiy Xalqaro jinoiy politsiya tashkiloti “INTERPOL” 

–  umumjinoiy  jinoyatchilikka  qarshi  kurashda  turli  davlatlar  politsiya  organlarining 

xalqaro  hamkorligini  muvofiqlashtiruvchi  xalqaro  huquqni  muhofaza qiluvchi tashkilot 

va diniy masalalarni chetlab o„tgan holda, jinoiy huquqbuzarliklarga ixtisoslashdi.  

Jinoyatchilikka  qarshi  kurashda  xalqaro  hamkorlikda  Xalqaro  huquqni  muhofaza 

qiluvchi  tashkilotlar  turlicha  rol  o„ynaydi.  Shu  bilan  birga  ular  huquqiy  maqomining 

xususiyatlaridan  shuki,  ular  o„zaro  yoki alohida  davlatlar  bilan  shartnomalar  tuzganda 

belgilangan  xalqaro  huquqiy  munosabatlarda  teng  huquqli  subyektlar  sifatida  amal 

qiladi.  Ko„pgina  xalqaro  huquqni muhofaza qilish  tashkilotlari xalqaro operatsiyalarda 

ishtirok etadi. Xalqaro darajada Interpol va Yevropol ko„p tarmoqli doimiy tuzilmalari 

bilan  eng  mashhur  xalqaro  politsiya  tashkilotlaridir.  Xalqaro  huquqni  muhofaza 

qiluvchi  tashkilotlar  maqomining  quyidagi  o„ziga  xos  xususiyatlariga  e‟tibor  berish 

lozim.  Birinchidan,  xalqaro  huquqni  muhofaza  qilish  tashkilotlari  birbiriga 

bo„ysunmaydi.  Ular  o„z  xohish-istagini  bir-biriga  majburan  o„tkaza  olmaydi.  Odatda 

xalqaro  huquni  muhofaza  qilish  tashkilotlari  o„rtasidagi  hamda  xalqaro  huquqni 

---

muhofaza  qilish  tashkilotlari  va  alohida  ishtirokchi  davlatlar  o„rtasidagi  munosabatlar 

bir-biriga bo„ysunish asosida emas, balki koordinatsion ravishda qurilgan. Shu ma‟noda 

Xalqaro  huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlar  va  ishtirokchi  davlatlar  aniq  xalqaro 

huquqiy  munosabatlar  subyekti  sifatida  teng  huquqlidir.  Ikkinchidan,  xalqaro  huquqni 

muhofaza qiluvchi tashkilotlar vakolat doirasi turlicha bo„lgani sababli teng huquqlilik 

tushunchasi  ham  cheklangan  va  nisbiy  xususiyatga  ega.  Bu  cheklanganlik  va  nisbiylik 

mazkur  tashkilotlarni  xalqaro  munosabatlarning  asosiy  suveren  ishtirokchilari  va 

xalqaro  huquq  subyektlari  bo„lmish  davlatlarga  tenglashtirib  bo„lmasligini  bildiradi, 

chunki  suveren  tenglik  tamoyili  davlatlar  o„rtasida  amal  qiladi.  Uchinchidan,  xalqaro 

huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlar  jinoyatchilikka  qarshi  kurashda  xalqaro 

hamkorlik  qilish  uchun  teng  huquqlar  va  majburiyatlarga  ega  emas.  Shuning  uchun 

mazkur  hamkorlik  tizimida  ularning  roli  boshqa  qatnashchilar  –  davlatlar  va  ular 

nomidan  faoliyat  olib  boradigan  milliy  huquqni  muhofaza  qilish  organlari  bilan  teng 

emas.  To„rtinchidan,  xalqaro  huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlar  birgalikda  milliy 

huquqni  muhofaza  qilish  organlari  va  sudlar  tizimiga  o„xshash  aniq  bir  tizimni  tashkil 

qilmaydi.  Xalqaro  huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlarning  iyerarxiyasi  mavjud 

emas, ular tashkiliy, ma‟muriy va moliyaviy jihatdan bir-biriga bo„ysunmaydi. 

Yuqorida keltirilgan  mezonlarni  hisobga olib Xalqaro  huquqni  muhofaza qiluvchi 

tashkilotlar  vakolat  doirasiga  ko„ra  quyidagicha  tasniflanishi  mumkin.  Sodir  etilishi 

kutilayotgan  yoki  sodir  etilgan  jinoyatlarni  oldini  olish  bilan  bog„liq,  jumladan,  zarur 

holatlarda  tezkor-qidiruv  harakatlarini  olib  borish  hamda  jinoyat  sudlov  sohasida 

huquqiy  yordam  ko„rsatish  orqali,  xalqaro  hamkorlikda  bevosita  ishtirok  etadigan 

xalqaro  tashkilotlar  va  ularning organlari,  huquqni  muhofaza  qilish  organlari o„rtasida 

hamkorlik  qilish  bo„yicha  xalqaro  tashkilotlardir.  Mazkur  tashkilotlarning  asosiy 

belgilari  shuki,  ular  ishtirokchi    davlatlarning  huquqni  muhofaza  qilish  organlari 

o„rtasida jinoyatchilikka qarshi kurashda keng ko„lamli va ko„p tomonlama hamkorlikni 

ta„minlash  uchun  safarbar  etiladi.  Ta‟kidlash  joizki,  chet  el  adabiyotlarida  mazkur 

tashkilotlarga hatto xalqaro politsiya hamkorligi tashkilotlari deb ta‟rif beriladi.