Etnologiya faning asosiy yo’nalishlari va maktablari Reja

AQSH va Rossiyadagi etnologiya namoyondalari

Ma'lumki, XX asrning 30-yillarigacha Amerikada etnologiya mashxur olim Frans Boas maktabi ta'sirida rivojlangan. Frans Boas (Rgepg Voaz. 1858—1942 yy.) goyalari bir necha In yillar oldin nafaqat psixologik antropologiya, balki madaniy antro-pologiyaning kagor dastlabki asosiy magistral yo"nalishlari uchun asosiy pillapoya bo'lib xizmat qilgan. Tadqiqotchilar F. Boasni zamonaviy etnologiyaning me'mori deb xisoblaydilar. U avvalo evolyuqionistlarning kishilik jamoasi, ijtimoiy institutlar, madaniyat kuyidan yukrriga karab tarakkiy etib boradi, -degan ta'limotiga keskin karshi chikdan. Boas uzidan avvalgi tadqiqot-chilarni o'avxum yoki noto*g"ri xulosalarga kelganlar deb xdsobla-gan. SHu boisdan ham u etnologiyani yangidan yaratmoq zarur degan xulosaga kelgan. Boas yangidan etnografik materiallar yigish uchun oldingi tadqiqotchilarga nisbatan ko'proqdala ekspeditsiyalari tashqil etish va ular asosida yangi metodlar va konqepqiyalarni yaratish zarur deb xisoblagan. Amerika maktabining vakillari bu borada o'zlarining dala tadqiqotlarini o'tkazish jarayonida psixologik va psixiatrik uslublardan keng foydalanganlar. Natija-da, psixologik antropologiyaga oid ko'plab ma'lumot yikishga mu-yassar bo'lingan. Psixiantropologik nazariyaga bo'lgan extiyoj na-tijasida etnopsixologik maktab anchagina tarakkiy etgan.
Еtnologiyada psixologik yo'nalish roivojlanishi jarayonida uzining konqeptual vorisligini saklagan xolla bir necha marta nomini almashtirgan. Mazkur yo'nalish dastlab Franq Boasning tarixiy maktabi, keyinchalik SHaxe va Madaniyat maktabi, undan keyin «milliy harakter»ni tadqiq qilish. XX asrning 60-yil-laridan boshlab to xozirgi kungacha esa — psixologik antropologiya yoki ko'pincha etnopsixologiya nomi bilan yuritiladi.
Etnopsixologiya maktabi namoyandalarining ta'kidlashlaricha, «madaniyat» mavo'um tushunchadan kura kengrokdir. lekin bu borada birinchi o'rinda individ, shaxs turadi. SHu bois, madaniyatini tadqiq qiJishni eng avvalo shu madaniyatga daxddor individ va shaxsni o'rganishdan boshlamoq joiz.
Dastlabki etnopsixologik konqepqiya etnolog olimlar tomo-nidan emas, balki psixologlar, aniqrog'i, Abram Kardiner (1891— 1981 yy.) tomonidan yaratilgan. U uo'v qarashlarini «Individ va uning jamoasi» (1937) va «Jamiyatning psixologik chegarasi» nom-li asarlarida etnopsixologiya maktabining asosiy goyalarini bayon qilgan. Uning tasavvuriga kura, insonning shaxeiy xususiyatiari u tupshgandan keyingi dastlabki paytlardanoq shakllana boshlay-di. Bu shakllanish tashqi ta'sirlar va ayniqsa har bir jamiyatda-gi o'ziga xos bola parvarishlash. tarbiyalash usullari: ovkatlanti-rish, yurgaklash, kutarish, keyinroq esa yurishga, gapirishga va ozodalikka urgatish kabilar orqali amalga oshadi. SHuning uchun ham inson ruxiyatining shakllanishi asosan 4-5 yoshgacha davom eta-di va undan keyin mustaxkamlanadi va butun umr deyarli o'zgarish-siz krladi. Kardinerning bosh yuyasida «asosiy shaxslar» tushuncha-siga urru beriigan.
AQSH etnopsixologiya maktabining R. Linton, E. Sepir, R. Benedikt, M. Mid, A. Kardiner kabi asoschilari etnik farklanish va madaniyatlar dinamikasini «muhim shaxslar tarkibi» nazariya-si bilan boglab tushuntirishga harakat kdloganlar. Jumladan, atokli etnolog Rut Benedikt «Madaniyat namunalari» (1934), «Janubiy G'arb madaniyatining psixologik tiplari» (1928), «SHimoliy Ame-rikadagi madaniyatlarning konfiguratsiyasi» (1932) kabi asarlarida turli madaniyatlarda o'ziga xos maxsus shaxslar jamoasi mav-judligi hakddagi qarashlarini bayon etgan. Kardiner tasavvuriga kura, inson shaxeiy qarashlari u tugilgandan keyingi dastlabki kunlardanoq shakllana boshlaydi. Bu bevosita unta tevarak-atrof-dagilarning munosabatlari asosida shakllanadi. Bolalik davriga bo'lgan munosabat uning kelgusidagi hayot faoliyatida o'ziga xos iz koddiradi.
Sobiq sovet tuzumi davrida etnopsixologiya "burjua fani" deb xisoblanganligi tufayli mazkur fanni o'rganishga deyarli e'tibor berilmagan. Mafkuraviy qarama-kdrshiliklar mavjud bo'lganligi uchun YU.V. Bromley, N.D. Jandildin, SI. Korolyov, S.A. Tokarev kabi tanikli etnograf olimlar ham G'arbiy Yevropa va AQSHdagi etnopsixologiya sohasiga doir nazariyalarni nafaqat bir tomonlama,'ya'ni «burjua sotsial psixologlari qarashlari-ning tankidi» sifatida o'rganishga majbur bo'lganlar. Etnopsixologiya maktabining nazariy-metodologik yo'nalishi madaniyat va shaxsning uzaro ta'sirini aniklashdan iborat bo'lgan. Ushbu nazariya tarafdorlarining fikricha, har bir madaniyat o'ziga xos shaxslar tipining egasidir. Bolalar tarbiyasini o'rganish esa shaxe va madaniyat o'rtasidagi munosabatlar orqali shakllanadigan milliy harakgerni ochib berishda muhim vosita xisoblanadi.
XX asrning 30—40-yillarga kelib shaxe bilan madaniyat muno-sabati tushunchasi etnologiyaning dolzarb va asosiy muammosiga aylanganligi tufayli etnologlar e'tiborini o'ziga torta boshla-gan. Mazkur muammo buo'shcha ilmiy izlanishlar qilgan olimlar ikki okimga bo'linganlar: birinchi okim vakillari — «inson harakteri faqat tarbiya natijasida shakllanadi» degan nazariyani ilgari suruvchi Boasning madaniy determinizmi tarafdorlaridir (R. Benidikt, M. Mid), ikkinchi okim esa "neofreydizm (ya'ni turli madaniyat shaxe tiplari) — umumlashgan asosdagi Icheldangan variaqiyaning natijasidir" — degan goya tarafdorlari (A. Kardi-ner, R. Linton, I. Xollouel)dan iborat edi. Etnopsixologiya maktabining rivojlarushida, shubxasiz, Boasnmg shogirdi M. Midning kaua xizmatlarini e'tirof etmoq darkor. U ustozining turli madaniyatlardagi tarbiya usuli shaxslar vaularga xos faoliyatlarni keltirib chikdrishi haqidagi fikri-ni kuvvatlagan xrdqa inson xulq-atvori. yati, shaxeiy xu-susiyatlarining biologik omil (irq) bilan emas. madaniyati bilan boshikdigi jkjida ilmiy xulosaga kelgan. M. Mid Samoa (1892—95 yy.), Admiralteystva (1928—1929 yy.) va 1965—1967 yy.), YAngi Gvineya (1930—33 yy.), Indoneziyaning Bali (1936—1940 yy.) orollarida va boshkd fiududlarda uzoq vaq-tlar mobaynida etnografik dala tadqiqotlarini amalga oshirgan. Mazkur dala I tadqiqotlari ma'lumotlari asosidagi "Samoada ba-logatga etish", "Uch ibtidoiy jamoalarda jins va temperament", "Gvineyada voyaga etish", "Bolalar dunyosi va madaniyati" kabi asar-lari orqali M. I Mid bugun dunyoga tanilgan.
Ko'pgina tadqiqotchilar etnopsixologik kdyofa tushunchasiga ham ta'rif berganlar. Masalan. rus tadqiqotchisi SI. Korolyov shakl-langan etnik kiyofa "ma'lum darajada muhofaza qiluvchi mexanizm rolini uynaydi. U xuddi elakdeq yot narsalarni ajratib, uni yo qabo'l kiladi, yoki uni shu halqda mavjud bo'lgan normalar asosida qayta ishlab beradi yoxud inkor kiladi", — deb xisoblagan. Bu ta'rifni biroz boshqacharoq talkin etadigan bo'lsaq et-noslarning psixologik kiyofasi -- ularning atrofdagi voqelik-ni, xrdisalarni o'ziga xos ravihqa idroq tafakkur, tasavvur qilishlari va ularga bo'lgan munosabatning urf-odat, an'analar, harakter tarzida namoyon bo'lishidir.
Har bir halqning psixologik kiyofasiga moe ravihqa madani-yati, oilaviy va ijtimoiy munosabatlar tizimi, yosh va jinslar o'rtasidagi farkdanish, diniy e'tiqodga nisbatan munosabat va shu bilan bog'liq harakatlari, kayfiyatlar hozirgi davrda esa siyosiy jarayonlarga munosabat ham shakllanadi.
Muayyan bir etnik guruhdar ma'lum bir tarixiy rivojlanish boskichida o'ziga xos ruxo'y-axlokiy xislatlarga ega bo'lib boradi va bu xrl ularning madaniyatiga ham kuchli ta'sir kursatadi. Masa-lan, biz ruxiy-axlokiy xislatlarimiz va shunga bog'liq turmush tarzimiz bilan xuddi shu makonda yuz yil avval yashagan uz ajdod-larimizdan ancha farq kilamiz.
XX asrdaga AQSH etnopsixologiya maktabining asosiy xususi-yatlari kuyidagilardan iborat edi: Madaniyatni shaxe orkali izoh-lashga intilish, insonning bolalik davriga, ayniqsa, gudakning ruxiy-jinsiy shakllanishiga kuchli kiziko'sh, jamiyat rivojla-nishida ijtimoiy-ikd'isodiy omillaraing o'rniga etarli baho bermaslik va psixik omillarni mutlaklashtirish. AQSH etnopsixologiya maktabi etnografiyaning psixologiya va psixiatriya bilan yaqinlashuviga yordam berdi, etnografiyaga loyihalangan test-larni ko'llash orqali bolalik davrini qiyosiy tadkdxq qilishni rivojlantirdi.
XX asrning 60—70-yillariga kelib etnopsixologik tadqiqotlarda «madaniyat va shaxs»ni sotsial-madaniy sistema bilan bog'liq tarzda o'rganish yana dolzarb muammoga aylandi.
Psixologik antropologiya sohasida germaniyalik olim I. Eybesfeldt, italiyalik V. Lantanari. gvatemalalik A. Mendea-Dominige kabi olimlarning faol tadqiqot olib borib, etnopsixologiya rivojlanihiga muhim xissa kushishlari etnopsixologiyaning amalda dunyo fanlari tizimida mustaxkam o'rin olganligidan dalolatberadi.
Psixologik antropologiya insonni bashariyatning va alohida madaniyatning bir bo'lagi sifatida tadkdh etar ekan turli sotsial va madaniy sistemalarda a'lo darajadagi hamfikrlik va hamji-hatlik vujudga kelishi uchun keng yul ochadi. Bu esa xozirgi davr-ga xos bo'lgan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, milliy va diniy muammolar globallashayotgan zamonda ko'plab muammolarni hal qilishning samarali vositasidir.
Etnologiyadagi yangi konsepsiyalar V Keyingi yarim asr davomida etnologiya fanida ko'plab yangi nazariy-metodologik qarashlar hamda goyalar paydo bo'ldi. Bunday qarashlaming paydo bo'lishi dunyo mikrsidagi siyosiy jarayonlar-ning o'zgarishi bilan chambarchas bog'liq./Aynikra, ikkinchi jaxon urushidan sung mustamlakachi imperiyalaming emirilishi etnologiya tarakdayotiga sezilarli ta'sir qilgarL\ Yevropadagi yirik davlatlarning mustamlakalaridan maxrum bo'lishi mazkur mamla-katlarda etnologiyaga bo'lgan kdzikishning ma'lum ma'noda susay-ishini va uz navbatida etnologik tadqiqotlar uchun ajratiladi-gan mablating kamayishiga sabab bo'ldi. Etnologiyaga amaliy qiziqishning zaiflashuvi, hatto ba'zida ayrim mamlakatlarda (Nideriandiyada) qator ilmiy tadqiqot institutlarining yopilishiga olib kelgan bo'lsa, boshqalanda (Buyuk Britaniya va Fransiyada)u etnologiyaning fanlar tizimidagi o'rni va ahamiyati ma'lum ma'noda pasaygan. Biroq. bu jarayonlar Yevropa mamlakatlari et-nologiyasida keyingi davrda hech kdnday yangi qarashlar va nazari-yalar yaratilmagan, degan muiohazani bildirmaydi. j Keyingi davrda Yevropa olimlari 1/ tomonidan etnologiya sohasida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, ingliz olimi Maks Glukman (1917—1975 yy.) tomonidan «neofunktsonalizmning Manchester maktabi» nomi ostula mapgdur bo'lgan yo'nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yidda tugilgan) tomonidan ijtimoiy struk-turalizmning yangi konqepqiyasi yaratilgan. Fransuz etnologlari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ma'lum ma'noda Levi Stross qarashlari ta'sirida bo'lishlariga karamay, Moris
Klod Melissolar tarixiy materializmga asoslangan qarashlarni shakl-lantirishga harakat (Uz navbatida qayd etish kerakki, 'XX asrning 50-yillaridan boshlab Yevropa mamlakatlaridaShv etnologiya fani amerikalik olimlar qarashlari ta'sirida rivojlangan. CHunki, laynan mazkur davrda AQSHda madaniy antropologiya juda ham rivojlangan edi. Ma-salan, 40—150-yillar oraligida AQSHda etnolog mutaxassislar tayyorlovchi kollej va universitetlar soni ikki baravarga ko'pay-gan. Mazkur fanga bo'lgan kizikishning ortishini ikki muhim vaziyat bilan izoxlash mumkin. Birinchidan, AKSHda madaniy antropologiya talabalarning umumiy ta'lim olishlarida muhim rol uynagan ijtimoiy-gumanitar fan xdsoblangan. Ikkinchidan, ikkinchi jaxrn urushidan keyin jaxrn siyosiy maydonidagi vazi-yatning o'zgarishi AKSHda etnologiya fani taraqqiyotiga ham ma'lum ma'noda uzining ijobiy ta'sirini o'tkazgan. Amerikalik olimlar tomonidan uchinchi dunyo mamlakatlariga tavsiya kilingan madaniy relyavitizm konsepsiyasi dunyoning yangi tartib-qoidasi sifatida qabul qilingan. Madaniy relyativizm bilan birga
neoevolyutsionizm g'oyalari ham sezilarli darajada tarqalgan.
XX asrning 80-yiilari ijtimoiy biologiya maktabining kisqa mudqatli tarakdiyot davri bo'lgan. Birok,, tez orada mazkur yuna-lish uzining etakchilik mavqeini madaniy ekologiyaga bushatib bcrgan. Mazkur nazariya bugungi kungacha Amerika madaniy antro-pologiyasida etakchilik mavkrini saklab kelmoqda. Tadqiqotchi olimlar bu oklmni funktsonalizm, strukturalizm va neoevolyutsionizm bidan birga amerika madaniy antropologiyasidagi aso-siy yo'nalishlar sirasiga kiritadilar. Keyingi un yilliklarda Amerika etnologlari orasida Klifford Girs (1926) va Rihard Terner. (1920 -- 1983 yy.) qarashlari asrsida shakllangan yangi germenevtika (izoxlovchi, talkin etuvchi) j yo'nalishi ancha maihur bo'lib bormoqda. Mazkur ~yo'nalish ta-rafdorlari aeosan ijtimoiy \ kommunikaqiyada simvollar va ramz, timsollarning zamonaviy madaniyatlardagi ma'naviy-axlokiy ao'amiyatani tadkdq etishni makrad kilib olganlar.\ Bu borada Terner simvollarning pragmatik aspekta, jixatiga ko'proqe'tibor karatgan xrldlTtimsollar ijtimoiy jarayonlarda faol kuch sifa-tida namoyon bo'ladi, degan xulosaga kelgan. Ternerdan farkdi ra-vishda Girq simvollarning ijtimoiy hayotdagi o'rni va ularning inson Xissiyoti va ruhiyatiga bo'lgan ta'sirini muhim deb xisob-laydi/Giro^etnologlar empirik maiumotlarni tavsif qilish bilangina chegaralanib krlmasdan, mazkur madaniyat soxiblari-ning qarashlari va harakatlari tub moxiyatini aniklashlari zarur degan goyani ilgari so'rgan.
Etnologiyaning kelgusidagi istiqbolli mavzulari to'g'risida mutaxassis olimlar orasida kechayotgan bahs-munozaralarda ko'plab tadqiqotchilar germenevtika antropologiya fanning istiqbolli yo'nalishi deb ta'kidlamoqdalar. Bunga sabab mazkur yo'nalish tarafdorlari «madaniyat ob'ektini tadqiq kdgsish sub'ekti aeosan yevropalik tahikrtchilar bo'lishi keraq yevropalik bo*lmagan jamoalar bunda tadqiqot ob'ektigina bo'lishi mumkin» degan goya asosida shakllangan evroqentrizm goyasidan butkul voz kechishdi. Ular sayyoramizning har qaysi mintakdeida yashovchi ilmiy izla-nuvchi tadqiqot sub'ekti bo'lishi va uz navbatida, yevropa madani-yati tadqiqot ob'ekta sifatida o'rganilishi mumkin degan goyani ilgari suradilar. Kxlaversa, xo/.ir aloxida madaniyatlarning uzaro yaqinlashuvi jarayoni ularning yagona global madaniy tizimda bir-lashishlariga sabab bo'lmoqda. SHu bois xozir etnologiya fanida boshkd madaniyatlarni nafaqat tadqiqot ob'ekta sifatida tadkdq etishga, balki tarixiy-madaniy jarayonlar muammolariga ham alo-xdqa e'tibor karatilmoqda. Uz navbatida esa mazkur yo'nalishlar doirasidagi mavzular fanning istiqboldagi yo'nalishlari sifa-tida e'tirof etilmoqda.


Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar

1. 
   O‘rta asrlar davridagi etnografik kuzatishlar va erishilgan natijalar.
   
2. 
   Evropa tarixchilari asarlarida etnografik bilimlar.
   
3. 
   Buyuk geografik kashfiyotlar va yangi yerlarning paydo bo‘lishi.
   

X.Kolumb, Vasko da Gama va F.Magellanning sayoxatlari va ilk yangi dunyo haqidagi bilimlar.

4. 
   Xindistonni kashf qilinishi.
   
5. 
   Amerikaga asos solinishi.