«Etnologiya» atamasi

 Etnologiyaning  asosiy  maktablari  va  ywnalishlari:  Har  bir  fan  wziga  xos  uslub,  
kontseptsiya,  maktab  va  ywnalishlarga  asoslanib  rivojlanadi.  Etnologiya  fan  sifatida  shakllana  
boshlagan  davrdan  buyon  muayyan  nazariy  va  amaliy  ahamiyatga  ega  bwlgan,  zamon  talabiga  

  
16  

  
javob  bera  oladigan  har  xil  maktab  va  ywnalishlar  yuzaga  kela  boshlagan.  XIX  asr  wrtalarida  
nihoyatda keng miqyosida wtkazilgan etnologik tadqiqotlar natijasida twplangan boy ma`lumotlarni  
jiddiy  sistemalastirishga  kirishish,  jahon  fanida  paydo  bwlgan  evolyutsionizm,  diffuzionizm,  
strukturalizm,  madaniy  relyativizm  kabi  mashhur  ilmiy  ywnalishlar  barcha  gumanitar  fanlarga  
kuchli ta`sir wtkazgan.  
Etnologiya  faniga  birinchi  bwlib  evolyutsionizm  nazariyasi  umummetodologik  ilmiy  
kwrsatma sifatida kirib keladi. Aslida tabiiy fanlardan wtgan evolyutsionistik tasavvurlar eng keng  
tarqalgan  nazariy  hisoblanadi,  shuningdek,  XIX  asr  Etnologiya  fanida  insoniyat  madaniyati  
rivojidagi  umumiy  qonun-qoidalarning  mavjudligini  asoslab,  turli  elatlarning  wziga  xosligini  
aniqlashga  imkon  yaratganligi  alohida  tag`kidlanadi.  Mazkur  maktab  namoyondalari  Angliyada  
Gerbert  Spensen,  Eduard  Teylor,  Jeyms  Frezer,  Germaniyada  Adolf  Bastion,  Teodor  Bays,  
Frantsiyada  Charl  Leturno,  AQShda  Luys  Genri  Morgan  wz  qarashlari,  ilmiy  izlanishlari  bilan  
Etnologiya faniga salmoqli hissa qwshdilar, yangi qoydalarini fan doirasida tatbiq qila oldilar.  
Shulardan  eng  mashhuri  Eduard  Teylor  (1832-1917)  wzining  «Insoniyatning  qadimgi  tarixi  
twg`risidagi  tadqiqot»  (1865)  va  «Ibtidoiy  madaniyat»  (1871)  nomli  asarlarida  evolyutsion  
kontseptsiyasini ilgari surgan. Uning eng muhim g`oyasi – odam tabiatning bir qismi va u tabiatga  
xos umumiy qonuniyatlar bilan birga rivojlanadi.   
Evolyutsionizm nazariyasining eng yirik namoyondalaridan ingliz faylasufi, biologi, psixologi  
va  sotsiologi  Gerbert  Spenser  (1820-1908),  jamiyat  va  odomzod  ichki  va  tashqi  omillar  ta`sirida  
rivojlanadi, degan g`oyani ilgari surdi. Tashqi omilga geografik muhit, qwshni jamiyat va xalqlar,  
ichki  omilga  –  odamning  irqiy  tuzilishi,  tabiati  va  ruhiyatining  wziga  xosligi  kiradi.  Sepser  
insoniyat  tadrijini  koinotning  universal  qonuniyati  bilan  bog`lab  insonning  kamolot  topishi  uning  
tug`ma  qobiliyati  bilan  bog`laydi.  Va  lekin  tug`ma  tabiat  abadiy  emas,  u  takomillashish  
xususiyatiga  ega.  Sperser  evolyutsiya  g`oyasini  bir  yuqlama  talqin  qilib,  ibtidoiy  odamlar  gwyo  
jismoniy, axloqiy, aqliy jihatdan qoloq, deb ta`rif beradi.  
Germaniyada  Etnologiya  fani  va  evolyutsionizm    ta`lichopqi  asos  solgan  Adolf  Bastian  
(1826-1925)  yirik  ta`limotchi  va  Etnologiya  fani  tashkilotchisi  bwlib  tanilgan.  U  jahonning  turli  
muntaqasida  twqqiz  marta  wtkazilgan  ekspeditsiyalari  matijasida  juda  kwp  etnografik  materiallar  
twplab,  muayyan  yagona  nazariyani  yaratishga  muyassar  bwlgan.  Bastianning  eng  asosiy  bosh  
g`oyasi  shundan  iborat  ediki,  barcha  elatlar  umumiy  dunyokarashga  ega  bwlib,  oddiylikdan  
murakkablikka wtish evolyutsiyasidan iborat.  
Etnologiya  faniga  evolyutsionizmi  tatbiq  etgan  Lyus  Genri  Morgan  (1818-1881)  alohida  
mavqega  ega.  Bu  mashhur  Amerika  etnologi  wz  zamonasida  barcha  olimlarga  nisbatan  yangi  
nazariyadan  kwproq  va  samarali  foydalangan.  Morgan  40  yillik  umrini  Amerika  tub  aholisi  –  
iroxezlar  va  boshqa  qabilalarni  wrganishga  bag`ishlangan  asarlarida  mazmunli  va  kwp  qirrali  
g`oyalarni kwtarib chiqdi.   
Neoevolyutsionizm  g`oyalari  esa  Michigan  universitetining  professori,  atoqli  etnolog  Lesli  
Uayt («Madaniyat evolyutsiyasi», «Madaniyat twg`risidagi fan» asarlari va hokazo), uning shogirdi  
va izdoshi Marshal Salins, mashhur etnolog va arxeolog Julian Styuard asarlarida  yorqin ifodasini  
topgan.  Masalan,  Lesli  Uayt  ilmiy  dunyoqarashidagi  wrta  tushuncha  –  madaniyat  aslida  simvol  
(belgi)lardan tashkil topgan, degan tushunchalar.   
Hozirgi  davrdagi  Evropa  Etnologiyasida  eng  asosiy  wrinni  keng  tarqalgan  strukturalizm  
oqimi  egalaydi.  Juda  kwp  original  etnologik  asarlari  bilan  tanilgan  iste`dodli  frantsuz  olimi  Klod  
Levi-Stross  shu  oqimning  asoschilaridan  biri  hisoblanadi.  AQSh  va  G`arbiy  Evropada  uning  
fikrlarini  fan  nazariyasi,  deb  tasdiqlashga  intiladilar.  Levi-Stross  jamiyat  twg`risidagi  Dyurkgeym  
ta`limoti  va  formal  lingvistika  uslubini  yaratgan  Ferdinand  de  Sossuari  g`oyalari  ta`sirida  
tilshunoslikdagi  struktura  uslub  orqali  ayrim  madaniyatlarning  tuzilishi  (strukturasi)ni  sifvollar  
tizimi  shaklida  qaytadan  tiklash  mumkin,  degan  fikrni  ilgari  suradi.  Levi-Stross  asarlarining  
nomlari  («Xom  va  pishirilgan»,  «Asaldan  kulga»,  «Qadah  kwtarish  odatlarining  kelib  chiqishi»,  

  

17  
  
«Yalang`och  kishi»)  fikrimizga  dalil  bwla  oladi.  Asosan,  Janubiy  Amerika  hindilarini  wrgangan  
Levi-Stross  maishiy  turmush  va  madaniyatning  turli  tomonlarini  wziga  xos  qonuniyatga  ega  
bwlgan yopiq sistema shaklida ta`riflaydi.   
Etnologiya fani qator Evropa mamlakatlarida yangi ilg`or g`oyalar tufayli jiddiy ilm sohasiga  
aylandi va tez sur`atlar bilan rivojlana boshladi. U g`oyaviy jihatdan ob`ektiv metodga asoslangan  
holda etnogenez va etnik tarix, ibtidoiy jamiyat va sinflarning paydo bwlishi, an`anaviy moddiy va  
ma`naviy  madaniyat,  hozirgi  etnik  jarayon  va  ijtimoiy  tuzum  kabi  yirik  muammolarni  keng  
miqyosda tadqiq qilishga kirishgan.   
Germaniyada  Etnologiya  fani  urushdan  keyin  bir  qadar  boshqacha  sharoitda,  ilmiy  
kadrlarning  bir  qismi  tatsizm  tuzumi  davrida  halok  bwlganligi,  bir  qismi  chet  ellarga  qoshganligi  
tufayli  fashistlik  mavkura  qoldiqlariga  qarshi  kurash  olib  borabarida  rivojlandi.  Barcha  Evropa  
mamlakatlarida  etnologik  tadqiqotlar  maxsus  ilmiy  tashkilotlar,  universitetlar,  kafedralar  va  
muzeylar doirasida markazlashtirilgan.  
Nazariy  va  amaliy  masalalarni  yangi  muayyan  pog`onaga  kwtargan  va  jahon  Etnologiya  
fanida wziga xos obrwga ega bwlgan maktabning paydo bwlishi va shakllanishi ajoyib etnograf va  
sharqshunos, atoqli olim S.P.Tolstov nomi bilan bevosita bog`liqdir. U Etnologiya fanini jahon ilm  
sahnasiga kwpatrib, uning ham nazariy, ham amaliy jihatdan  yagona, izchil, barcha xalqlarni teng  
tadqiq  qiluvchi  tarixiy  fan  ekanligini  tasdiqlash  ywlida  hormay-tolmay  xizmat  qildi.  S.P.Tolstov  
Etnologiya fanining maqsadi va vazifalarini belgilab, bu fan xalqlar madaniyatining milliy va etnik  
xususiyatlarini  wrganadi,  «turli  tarixiy  davrlarda  paydo  bwlgan  qatlamlarini»  ochib  beradi,  deb  
ta`kidlagan edi. Nihoyatda keng va teran bilim egasi bwlgan S.P.Tolstov sharq xalqlari moddiy va  
ma`naviy  madaniyatini  wrganishdagi  katta  xizmatlari  uchun  Wzbekiston  Respublikasi  Fanlar  
akademiyasining  faxriy  a`zosi  qilib  saylandi.  Bu  mashhur  tadqiqotchi  hozirgi  etnik  jarayonni  
wrganishga  alohida  e`tibor  berar  edi.  Mazkur  olijanob  vazifani  bajarishda  bir  qator  iste`dodli  
etnolog  olimlar  ham  hormay-tolmay  mehnat  qilib,  ancha  yutuqlarga  erishdilar.  Bular  ichida  
S.P.Tolstov  bilan  birga  ishlagan  atoqli  tadqiqotchilar:  P.I.Kushner,  I.I.Potexin,  L.P.Potapov,  
G.F.Debes,  
M.O.Kosmen,  
S.A.Tokarev,  
M.G.Levin,  
N.N.Cheboksarov,  
V.O.Dolgix,  
D.A.Olderogge,  N.A.Kislyakov,  T.A.Jdanko  bwldilar.  Swnggi  yillarda  yetishib  chiqqan  va  
Etnologiya  
fanining  
rivojiga  
salmoqli  
hissa  
qwshgan  
tadqiqotchilar  
Yu.V.Bromley,  
Yu.P.Averkieva,  S.I.Bruk,  V.P.Alekseev,  V.I.Kozlok,  F.F.Its,  G.E.Markov,  V.A.Andrianov,  
V.K.chistov,  S.I.Vaynshteyn,  R.K.Kuzeyev,  V.V.Ginzburg,  M.V.Kryukov,  R.N.Ismagilova,  
Yu.V.Anutyanyan,  Yu.I.Semenov,  N.A.Butinov,  S.Kamolov,  K.Shoniyzovlar  wzlarining  ajoyib  
asarlari  bilan  tanildilar.  Xullas,  alohida  qayd  qilish  lozimki,  keyingi  davrda  kwplab  iste`dodli  
olimlar  milliy  Etnologiya  fanini  wz  asarlari  bilan  boyitib  zamonaviy  dolzarb  muammolarni  har  
qilishda wzlarining muayyan hissalarini qwshib ketmoqdalar.