«Etnologiya» atamasi

Etnologiya  fanining    tarixi  va  etnos    nazariyasi:  Har  bir  fan  dastlab  fakt  va  raqamlarni  
twplaydi,  keyin  ularning  mohiyatini  tushunib  olib,  nazariy  xulosalar  chiqaradi.  Etnografik  
bilimlarning wziga xos xususiyati shundaki, ularning paydo bwlishi, zarur ma`lumotlar twplanishi,  
faktlar  anglab  olinishi  bir  vaqtda  sodir  bwladi.  Masalan,  ayrim  qwshni  qabila,  xalq  va  elatlarning  
maishiy  turmushi,  madaniyati,  urf-odatlari,  etnik  xususiyatlarini  wrganish,  ularni  aniq  tushunish  
amaliy  ehtiyojlarni  qondirish  taqozosi  bilan  vujudga  kelgan.  Eng  qadimgi  sharq  mamlakatlarida  
uzoq-yaqin  qwshnilar  bilan  samarali  savdo-sotiq  munosabatlarni  wrnatish,  shuningdek,  ularga  
qarshi  muvaffaqiyatli  urushlar  olib  borish  uchun  ham,  birinchi  navbatda  etnologik  bilimlarga  ega  
bwlish  zarur  edi.  Sharq  mustabidlari,  ayniqsa,  Qadimgi  Bobil,  Ossuriya  va  Eron  hukmdorlari  
wzlarini ulug`lash maqsadida toshga bitirgan zafarnomalarida bosib olingan va bwysundirilgan turli  
elat va xalqlar tilga olinadi. Qadimgi Gretsiya va Rim mualliflarining asarlarida qwshni qabilalar va  
elatlarning  etnik  tuzulishi,  turmushi  va  madaniyati  twg`risida  umumiy  ma`lumotlar  bilan  bir  
qatorda ba`zi nazariy tushunchalar va fikrlar ham keltiriladi.  
Odatda  Etnologiya  (Etnologiya)  mustaqil  fan  sifatida  XIX  asr  wrtalarida  tashkil  topgan,  deb  
hisoblaydilar.  Mazkur  atama  wsha  davrdan  boshlab  ancha  muntazam  ravishda  ishlatila  boshlandi,  
dastlabki  etnografik  ilmiy  jamiyatlar,  maxsus  asarlar  va  twplamlar  paydo  bwldi.  Yangi  fanning  
tashkil  topishida,  shubhasiz,  wsha  darda  tabiiy  fanlarning  gurkirab  wsishi,  ayniqsa,  fanda  
evolyutsiya  g`oyaning  g`alabasi  katta  ahamiyatga  ega  bwldi.  Bu  g`oya  tufayli  tartibsiz  bilimlar,  
barcha xom, tarqoq ma`lumotlar muayyan tartibga solindi va insoniyot tarixining ibtidoiy davrdan  
to yuksak madaniy darajaga kwtarilishi pog`ona aniqlab olish imkoniyati twg`ildi.  
Yozuv  kashf  etilgan  dastlabki  davrdan  boshlab  wqishni  hamda  uzoq  xalq  va  elatlar  
twg`risidagi ma`lumotlarni qadimgi Mirs, Mesopatamiya va Eronda yaxshi bilganlar, qwshni elatlar  
twg`risida  faqat  yozma  manbalardagina  emas,  balki  xalq  og`zaki  ijodida  ham  twg`ilgan  turli  
rivoyatlar  va  afsonalardan  bilib  olganlar.  Mil,  avv.  XX  asrlarda  Misrda  yaratilgan  «Sinuxeta  
sarguzashtlari»,  keyinroq  tosh  va  qabrlarga  bitilgan  zafarnomalar,  Tell-Amarneda  topilgan  arxiv  
hujjatlari,  qadimgi  Shumer  va  Ossuriya  obidalaridagi  yozuvlar,  eron-ahmoniy  podsholari  bittirgan  
jangovar solnomalar tevarak-atrofdagi mamlakatlar aholisi twg`risida nodir ma`lumotlarni bizgacha  
yetkazganlar.  

  
13  

  
Qadimgi  davrga  kelib,  etnografik  bilimlar  kengayib  va  kwpayibgina  qolmay,  madaniyatning  
wsishi bilan umumiy va nazariy xulosalar ham yuzaga keladi. Qadimgi Gretsiya dostonlari «Iliada»  
va  «Odisseya»da  yaqin  qwshni elatlar twg`risida afsonaviy ma`lumotlar  keltirilgan bwlsa, keyingi  
asrlar  davomida  amalgaoshgan  greklarning  «buyukkolonizatsiya»si  (mil.  avv.  VII-V  asrlar)dan  
swng  tevarak-arofdagi  xalqlar  twg`risidagi  bilimlar  doirasi  juda  kengayadi  va  boyiydi.  Xususan,  
ana  shu  davrga  mansub  Gerodotning  noyob  etnologik  ma`lumotlar  bilan  twla  mashhur  9  jilddan  
iborat bwlgan tarix kitoblari tadqiqiy xarakterga ega.  
Afinalik  mashhur  tarixchi  Fukidid  asarlarida,  Sokratning  atoqli  shogirdi  Ksenofantning  
«Anabasis» Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Qora dengiz bwylari va Frakiada yashagan xalq va  
elatlar  twg`risida  jula  kwp  etnografik  ma`lumotlar  etgan.  «Iskandarning  yurushlari»  nomli  asarini  
yaratgan Arrian ham makedoniyalik jahongir bosib olgan xalqlar twg`risida batafsil axborot yozib  
qoldirgan.  
Qadimgi  davrning  buyuk  matafakkirlari  –  Aflotun  va  Arastu  asarlarida  afsonaviy  Atlantida  
aholisi,  qwshni  xalqlarning  urf-odatlari,  elatlar  ruhiyati,  rasm-udumlari  va  davlat  tuzumiga  ta`siri  
twg`risida  ma`lumotlar,  nazariy  mulohazalar  uchraydi.  Qadimgi  Elladaning  ajoyib  faylasufi  
materialist  Demokrit  asarlarida  jahon  adabiyotida  birinchi  marta  insoniyot  urug`ining  yarim  
hayvoniy,  vaqshiy  holatdan  wz  mehnati  va  idroki  tuvayli  madaniy  hayot  tarziga  wtish  jarayoni  
tasvirlangan.  Tibbiyot  fanining  otasi,  mashhur  olim  va  shifokor  Gippokrat  etnologik  dalillarga  
tayanib xalqlarning urf-odatlari, milliy ruhiyati, xarakteri va tafovuti tabiiy-geografik sharoit bilan  
bog`liqligi twg`risidagi dastlabki ilmiy mulohazalarni ilgari surgan.  
Jahon  tsivilizatsiyasida  beqiyos  wrin  twtgan  qadimgi  Rim  mutafakkirlarining  asarlarida  ham  
muhim  etnologik  ma`lumotlar,  qimmatbaho  mulohazalar,  nazariy  fikrlar  mavjud.  Ayniqsa,  
Korneliy  Tatsit,  Lukretsiya  Karlar  qadimgi  germanlar  va  keltlar,  sarmatlar  va  skiflarning  turmush  
tarzi,  siyosi  va  harbiy  tuzumi,  ijtimoiy  va  oilaviy  hayoti,  mashg`uloti,  uylari,  kiyimlari,  axloqi  va  
tarbiyasi,  taomi  va  wyinlari  twg`risida  ajoyib  ma`lumotlar  yozib  qoldirganlar.  Tatsit  chirib  
borayotgan  Rim  davlatining  axloqiy  inqiroziga  «yavvoyi  odam»  (germanlar)ning  qwpol  va  
qashshoh, ammo sog`lom va pok turmush tarzini qarama-qarshi qwyadi. Muarrix shoir Lukretsiya  
Kar  «Buyumlar  tabiati  twg`risida»  nomli  asarida  hayotning  rivojlanishi,  odamning  paydo  bwlishi  
va uning madaniy wsishi twg`risida umumiy fikrlar yuritadi.  
Faqatgina  sharq  mamlakatlarida  Vizantiya  mualliflari,  arab  xalifatligi  tarkibidagi  wlkalarda  
yashagan  mutafakkirlar  va  sayyohlar  yaratgan  asarlarda  ba`zi  ma`lumotlar  saqlanib  qolgan  xolos.  
Prokopiy  Kesariyskiy,  Gotlik  Iordan,  Anna  Komina  kabi  mashhur  tarixchilarning  risolalarida,  
Titmar,  Adam  Bremenskiy,  Gelmold  kabi  nemis  cherkov  yozuvchilarining  solnomalarida  qwshni  
qabilalar twg`risida etnologik lavhalar uchraydi.  
IX-XII  asrlarda  arab  tilida  ijod  qilgan  sharq  mualiflaridan  ibn  Xurdodbek,  Al-Balxiy,  Al- 
Istahriy,  ibn  Havqal,  Mas`udiy,  Yaqut  singari  yirik  geograf  va  sayyohatchilar,  ajoyib  faylasuf  va  
musiqashunos  Abu  Nasr  Farobiy,  mashhur  entsiklopedist  olim  Abu  Rayhon  Beruniy  (ayniqsa,  
uning  «Hindiston»  asari)  va  buyuk  tabib  ibn  Sino,  atoqli  etnolog,  geograf  va  tarixchi  Abu  Sa`d  
Abdukarim,  ibn  Muhammad  Sa`moniy  asarlarida  hamda  noma`lum  muallif  yaratgan  «Hudud  ul- 
olam»  nomli  risolada  Sharq  mamlakatlarida,  jumladan,  Markaziy  Osiyoda  yashagan  aholi  
twg`risida noyob etnologik ma`lumotlar aks etgan.  
Shuningdek,  XI  asrda  yashab  ijod  etgan  ulug`  tilshunos  olim  Mahmud  Qashg`ariyning  
«Devonu  lug`atit  turk»  («Turkiy  swzlar  devoni»)  asarida  har  bir  shahar  va  qishloq  aholisining  
turmushi,  etnik  tarkibi  va  til  xususiyatlari  maxsus  wrganilgan,  juda  kwp  turkiy  qabilalarning  
ijtimoiy  tuzumi,  kelib  chiqishi  va  wrnashishi,  hatto  har  bir  qabilaga  oid  geografik  mavqulari  
belgilanib, wz davriga mos ilmiy xarita tuzilgan.  
Plano Karpini yozib qoldirgan sayohatnomada, undan bir oz keyin (1249-1251) xuddi shu ywl  
v  shu  maqsad  bilan  safar  qilgan  uning  vatandoshi  Vigelm  Rubruk  asarida  ba`zi  tarixiy-etnografik  
ma`lumotlar  uchraydi.  Buyuk  venetsiyalik  sayohatchi  Marko  Polo  ham  Rim  papalarining  

  
14  

  
topshirig`i  bilan  yil  sayohatlarda  bwladi,  bir  necha  mahalliy  tillarni  wrganadi,  wz  vataniga  
qaytishda neuyaliklar tomonidan asir olinadi va qamoqda wzining manbalarga boy sayohatnomasini  
yaratadi.  
Bu  davrda  yashab,  ijod  qilgan  Sharqning  buyuk  mutaffakir  tarixchisi  Rashididdinni  (1247- 
1318)  alohida  qayd  qilib  wtish  lozim.  Uning  ajoyib  solnomalar  twplamida  turk  va  mwg`ul  
qabilalari haqida juda qimmatli tarixiy-etnografik ma`lumotlar mavjud.  
Temuriylar  davriga  oid  qiziqarli  etnologik  lavhalarni  ispan  elchisi  Gonzales  de  Klavixo  
asarida,  rus  solnomalarida,  Nizomiddin  Shomiy,  Abdurazzod  Samarqandiy  va  boshqa  ulug`  
ajdodlarimiz asarlarida uchratish mumkin.  
Temur  davlati,  Movarounnahr  va  qwshni  mamlakatlarning  siyosiy,  iqtisodiy,  madaniy  
hayotini  har  tomonlama  mukammal  tasvirlagan  Zahiriddin  Muhammad  Boburning  tengiz  asari  –  
«Boburnoma» alohida diqqatga sazovordur. Bu asar wnlab Evropa tillariga tarjima qilingan. Buyuk  
wzbek shoiri, yirik davlat arbobi Bobur kwp wlkalarni zabn etgan, boshidan wtgan voqealarni, wzi  
boshqargan  yoki  wrgangan  wlkalar  tarixi,  iqlimi,  yashash  tarzi,  madaniyati  xususida  atroflicha  
twxtalib, qimmatbaho tarixiy-etnografik manbalarni yozib qoldirgan.  
XVI  asrda  barcha  tarqoq  ma`lumotlarni  yig`ib,  hindilarni  birinchi  bor  muntazam  ravishda  
tasvirlagan  italiyalik  insonparvar  yozuvchi  Petro  Matir,  meksikalik  darvish  olim  Bernardino  de  
Saagun,  episkoplar  Bartolome  de  Las  Kasas  va  Diyego  de  Landa  asarlari  diqqatga  sazovordir.  
Wsha  davrda  yashab  ijod  qilgan  frantsuz  faylasufi  va  publitsisti  Mishel  Monten  «Tajribalar»  
asarida,  keyinchalik  XVII  asr  –  «ma`rifat  asri»da  paydo  bwlgan  buyuk  mutafakkirlar  –  italyan  
Viko,  ingliz  Furgyusson,  frantsuzlar  Russo,  Didro,  Monteske,  Volter,  Kondorse  asarlarida  
insoniyatning  tabiiy  taraqqiyoti  tasivrlangan,  ibtidoiy  bolalik  davri  «saxiy  vahshiy»lar  yoki  «oltin  
asr»  deb  ta`riflanib,  uni  asoslashda  etnologik  ma`lumotlardan  keng  foydalanilgan.  Ibtidoiy  
jamiyatni  ideallashtirish  atoqli  ma`rifatchilar  Jan  Jak  Russo  va  Deni  Didro  asarlarida  fantastik  
ravishda aks ettirilgan.  
860-1870-yillarda yangi fan – Etnologiya bilan bog`liq ravishda paydo bwlgan turli jamiyatlar  
va  jurnallar  bilan  bir  qatorda  har  xil  kasbdagi  kishilar  tomonidan  yaratilgan  (keyinchalik,  klassik  
asarlar  deb  tanilgan)  ajoyib  tadqiqotlar  Etnologiya  ilm  sohasi  ekanligini  twliq  tasdiqladi.  Atoqli  
tadqiqotchilardan germaniyalik Adolf Vastion, Teodor Vays, Yulius Lippert, Genrix Shurs kabilar,  
angliyalik Djon Furgyusson, Mak Lennan, Jon Lyubbok, Gerbert Spenser, Eduard Teylor, frantsuz  
Charl  Leterpo,  amerikalik  Lyus  Genri  Morgan  kabilarning  kwp  jildlik  asarlari  Etnologiya  fani  
qonuniy ravishda twg`ilganligini isbotlovchi dalillar edi.  
Turli  xalqlarni,  ayniqsa,  Evropadan  tashqaridagi  elatlarni  wrganish  amaliy  ehtiyojlar  uchun  
ham  zarur  bwlgan.  XIX  asr  boshlariga  kelib,  Evropaning  eng  qudratli  davlatlari  wzlarining  katta  
mustamlakalarini boshqarish uchun u erda yashovchi xalqlarning maishiy turmushi va madaniyatini  
bilishga muhtoj edi.  
 Demak,  dastlab  Etnologiya  Evropaning  yirik  mustamlakachi  mamlakatlariga  xizmat  
qiladigan  vosita  sifatida  qoloq,  ya`ni  hali  wz  davlatiga  ega  bwlmagan  xalqlarni  wrganuvchi  fan  
shaklida  paydo  bwlgan.  Shu  holatda  XX  asrning  birinchi  wn  yillilarigacha  davom  etgan  va  keyin  
etnoslar  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojidan  qat`i  nazar  wziga  xos  kishilar  birligi  twg`risidagi  
tasvvurlarning yuzaga kelishi bilan Etnologiya faniga munosabat wzgardi. U metodologik jihatdan  
jahondagi barcha etnoslarni baravar wrganuvchi ilmiy soha deb tanildi.  
Xalqlar twg`risidagi bu fanning teran ildizlari 1789-yili Germaniyada ilmiy ywnalish shaklida  
paydo bwlib, noEvropa xalq va madaniyatlarni wrganishni maqsad qilib qwygan. XIX asrning 30- 
yillaridan  boshqa  xalqlarni  ham  wrganuvchi  fan  saohasi  sifatida  «Etnologiya»  atamasi  kiritila  
boshlangan.  Shu  bilan  bir  vaqtda  nemis  fanida  yangi  ywnalish  paydo  bwlib,  uni  «Xalqshunoslik»  
deb  nomlashgan,  bu  ywnalish  asosan,  nemis  tilli  xalqlar  va  madaniyatlarni  tadqiq  qiluvchi  fan  
sohasi bwlib hozirgacha saqlanib kelmoqda.  

  
15  

  
AQShda  Etnologiya  Evropaga  nisbatan  bir  oz  keyinroq  rivojlana  boshlagan.  Bu  erda  irqiy  
munosabatlar  jiddiy  bwlganligi  tufayli  Amerika  antropologiyasi  dastlab  jismoniy  antropologiya  
muammolarini,  irqiy  va  madaniy  tafovutlarni  tadqiq  qilgan.  Ushbu  ywnalish  uning  asoschisi  kwp  
qirrali  etnolog  olim  amerikalik  Genri  Lyus  Morgan  tomonidan  belgilangan  edi.  Olim  kwrsatgan  
ywnalish  qoloq  jamiyatlarda  qavmu  qarindoshlik  tizimi,  oila-nikoh  munosabatlari,  insoniyot  
tarixini  davrlashtirish  kabi  muammolar  Amerika  Etnologiyasining  keyingi  rivojiga  kuchli  ta`sir  
qilgan.  XX  asrning  50-yillarida  AQSh  Etnologiyasi  frans  Boas  ijodi  zamirida  ancha  tor  doirada  
tadqiqotlar  wtkazadi,  etnologlar  asosan,  xalqlarning  madaniy  xususiyatlarini  wrgana  boshlaganlar  
va bu ywnalish «madaniy antropologiya» nomi bilan mashhur bwlgan.  
Frantsiyada  Etnologiya  fani  mustamlakachilik  siyositining  tw`sirida  qaram  bwlgan  
xalqlarning  turmush  tarzi,  madaniyati  va  an`analari  twg`risida  batafsil  ma`lumotlarga  muhtojlik  
tufayli  wziga  xos  xususiyatlarda  rivojlangan.  Xalqlar  twg`risidagi  bu  fan  dastlab  Frantsiyada  
«Etnologiya»  nomi  bilan  XIX  asr  oxirlarigacha  saqlangan.  Faqat  XX  asr  boshlarida  tarixiy  va  
nazariy ma`lumotlar kwpayib ketishi natijasida «Etnologiya»ga aylangan.  
Jahon  Etnologiyasi  rivojida  rus  olimlarining  roli  katta.  Etnik  jarayonlarga  qiziqish  XVIII  
asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  dastlab  Rossiyaning  boshqa  xalqlar  bilan  muloqati,  rus  
xalqining  tarixiy  ildizlari  va  madaniyati  xususiyatlari  kabi  muammolarni  wrganish  maqsadida  
yuzaga kelgan. Rossiyada Etnologiya fan sifatida g`arbga nisbatan ilgariroq paydo bwla boshlaydi.  
Ayniqsa,  Rus  geografiya  jamiyati  va  uning  bwlimlari  1846-yilda  tashkil  topgandan  swng  
Etnologiyaning  mavqei  yuksalib  nafaqat  ilmiy,  balki  amaliy  ahamiyatga  ega  tabqoqotlar  wtkazila  
boshlanadi. Mazkur jamiyatlarning ijobiy tomoni shunda ediki, atoqli rus etnografi va sharqshunosi  
S.P.Tolstov  ta`rifi  bilan  aytganda,  ular  «rasmiy»  mohiyatga  ega  bwlmagan  va  hech  vaqt  wzini  
chorizm xizmatiga twliq bag`ishlamay, asosan, ijtimoiy xarakterga ega bwlgan.  
XIX  asrning  40-50-yillari  rus  olimlari  K.M.Ber,  N.I.Nadejdin,  K.D.Kavelin  Etnologiya  
fanining  asosiy  tamoyillarini  belgilab  bergan  edilar.  Bu  tamoyillar  1846-yili  Rus  jamiyatida  «Rus  
xalqini wrganish dasturi» nomi bilan qabul qilingan va shu asosda: 1) buyumlar hayti, 2) tirikchilik  
hayoti; 3) axloqiy hayot va 4) til muammolari – tadqiqot muammosi deb qabul qilingan, shu asosda  
barcha ma`naviy-madaniy masalalar wrganilib kelingan.  
Ma`lumki,  shwrolar  davrida  Etnologiya  fani  adabiylashgan  mafkuraga  tayanib  ish  kwrgan.  
Mazkur yondashish etnik jarayonlarni siyosiy buyurtma asosida wrganishga asoslangan bwlib, uni  
muayyan mafkuraviy qolipga solib qwygan edi. Oqibatda juda kwp etnik muammolar bir yoqlama,  
yuzaki  hal  qilingan.  XX  asrning  70-80-yillariga  kelib  Etnologiya  fanida  atoqli  etnograf  
L.N.Gumilevning  etnogenez  nazariyasi  ustuvor  bwlib,  etnoslarning  kelib  chiqishi  va  rivoji  
mexanizmini wrganish birinchi darajali masalaga aylanadi. Ushbu masala ayni paytda mustaqillikni  
qwlga  kiritgan  mamlakatlar  uchun  wta  dolzarb  mazmun  kasb  etadi.  Chunki  xalqlarning  wzligini  
anglashga intilishi milliy ildizlari va xususiyatlarini chuqur wrganishga kirishishi tabiiy holdir.  
Etnos  va  etniklik  tushunchalari  hozirgi  Etnologiya  fanida  qabul  qilingan  umumiy  tushuncha  
bwlib,  umumiy  hudud  va  til  birligini  belgilovchi  asosiy  omildir.  Mazkur  omillar  etnoslarning  
nafaqat shakllanishida, balki etnogenezida ham hal qiluvchi belgilar hisoblanadi. Ba`zan til birligi u  
yoki bu etnosning nomiga (etnonimi) ham wtadi. Shubhasiz, har bir etnosning shakllanishida uning  
moddiy  va  ma`naviy  madaniyati  hal  qiluvchi  rol  wynashi  mumkin.  Ayniqsa,  etnosning  asrlar  
davmida  shaklanib  kelgan  an`naviy  xwjalishi,  urf-odat  va  marosimlari,  uy-rwzg`or  buyumlari,  
kiyim-kechak, xulq-atvori kabilar muhim etnik belgilar sanaladi. Twg`ri, barcha etnoslar wziga xos  
ruhiy  kechinmalari  va  xarakteri,  ya`ni  kishilarning  tabiati  va  didi,  wziga  xos  etnik  qadriyatlari,  
mentaliteti  bilan  ham  farqlanadilar.  Shu  sababdan  ham  etnoslar  (elat,  xalq,  millat)  ayrim  umumiy  
guruh  odamlarning  birligini  boshqa  guruh  wziga  wxshash  odamlar  guruhidan  farqlab  wzligini  
anglashi natijasida muayyan nom (etnonim)lar bilan atalib ayrim xalq (elat) sifatida wrganiladi.