«Etnologiya» atamasi

«Etnologiya»  atamasi-  yuqorida  qayd  qilinganidek,  qadimgi  yunoncha  «etnos»  (xalq,  elat)  
va «logos» (swz, ma`no) swzlaridan tashkil topgan. Uning asl ma`nosi «xalqshunoslik» deb tarjima  
qilinadi.  Qadimgi  davrlarda  greklar  «etnos»  swzini  boshqa  g`ayri  xalq  (elatlar)ga  nisbatan  
ishlanganlar. Ayrim mamlakatlarda hozirgacha Etnologiya atamasi bilan birga Etnologiya, madaniy  
yoki sotsial antropologiya, xalqshunoslik nomlari ishlatiladi.   
Ba`zi evropalik olimlar Etnologiyani nazariy fan, Etnologiyani esa ta`riflovchi fan sohasi deb  
aytadilar.  Aslida  ikkala  atama  ham  mazmunan  sinonim,  ya`ni  bir  ma`noni  anglatuvchi  tarix  fani  
sohasi desa bwladi.   
XIX  asrlargacha  «Etnologiya»  atamasi  fanda  ba`zan  ayrim  etnografik  jarayonlarni  
tasvirlashda  ishlatilib  kelingan.  Mazkur  atamani  xalqlarni  va  madaniyatlarni  wrganishdagi  yangi  
fan  sohasi  sifatida  birinchi  marta  frantsuz  olimi  Jan  Jak  Amper  ishlatgan.  U  1830-yilda  
«antropologik»,  ya`ni  gumanitar  fanlar  umumiy  klassifikatsiyani  ishlab  chiqqan  va  shu  tizimga  
«Etnologiya»  swzini  kiritgan.  Bu  atama  qisqa  muddatda  keng  tarqalib  mustaqil  fan  sifatida  
tanilgan.  
Rasmiy  ravishda  Etnologiya  mustaqil  fan  sifatida  1839-yili  Parij  Etnologiya  jamiyatiga  asos  
solingan  davrdan  boshlab  tan  olingan.  Albatta,  bunday  holat  yengil,  murosasig`  wtmagan,  yangi  
fanning  predmeti,  maqsad  va  fan  olamida  tutgan  wrni  tevaragida,  jiddiy  ilmiy-nazariy  kurashlar  
bwlib, ayrim ywnalish va maktablarni yuzaga keltirgan.   
Swnggi  vaqtda  taniqli  tadqiqotchilar  Etnologiyani  tarixiy  fan  ekanligini  ta`kidlab,  uni  
jahondagi  barcha  elat  va  xaqlarni,  qoloq  yoki  rivojlangan  bwlishidan  qat`i  nazar,  teng,  baravar  
wrganuvchi  fan  sohasi  deb  tan  oldilar.  XIX  asr  wrtalarida  G`arbiy  Evropa  mamlakatlarida  
Etnologiya  fanining  tez  sur`atlar  bilan  wsishi  mustamlakachilik  siyosatining  keng  miqyosida  
wtkazilishi  bilan  bog`liq  bwlgan.  Mustalakachi  davlatlar  Afroosiyo  wlkalarida  wziga  qaram  qilib  
olgan  wlkalarni  boshqarish  maqsadida  har  tomonlama  xilma-xil  etnografik  ma`lumotlarga  muhtoj  
edilar. Shuning uchun ham bunday ma`lumotlarni faqat Etnologiya etkazib berishi mumkin edi.  
Shuni  ham  alohida  qayd  etish  lozimki,  bu  fan  sohasi  hozirgacha  yagona  ta`rifga  ega  emas.  
Yaqin  davrlargacha  adabiyotlarda  ikki  turdagi  ta`rif  mavjud  edi.  Barcha  entsiklopedik  lug`atlarda  
chop  etilgan  ta`rif  asosan,  mashhur  rus  olimi  S.P.Tolstovning  swzlarini  qaytalagan.  Uning  
yozishicha, «Etnologiya turli jahon xalqlarining madaniy va maishiy hayoti xususiyatlarini asosan,  
bevosita  kuzatish  ywli  bilan  wrganadigan,  mazkur  xususiyatlarning  tarixiy  wzgarishi  va  rivoji,  
xalqlarning  kelib  chiqishi  (etnogenez),  joylashuvi  (etnik  geografik)  va  madaniy-tarixiy  wzaro  
munosabatlari  muammolarini  tadqiq  qiluvchi  tarixiy  fan»dir.  M.G.Levin,  S.A.Tokarev,  
Yu.V.Bromley  va  G.E.Markov  kabi  mashhur  etnolog  olimlarning  ikkinchi  turdagi  Etnologiya  
(Etnologiya)  ta`riflari  bir  oz  qisqa  ixcham  bwlsa-da,  ammo  mazmunan  S.P.Tolstov  ta`rifini  
takrorlaydi.  
Har bir fanning wziga xosligi uning tadqiqiy predmeti va uslubi bilan belgilanadi. Etnologiya  
fani  shakllana  boshlagan  davrdan  hozirgacha  mufassal  saqlanib  kelayotgan  mavzu  etnik  
madaniyatlarning wzaro munosabatlarining genezisi muammolari bilan bog`liq bwlgan.  
 Hozirgi  kunda  Etnologiya  fanining  yutuqlari  ijtimoiy  hayotning  turli  ohalarida,  siyosiy,  
iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda, ommaviy mulohatlar, xalqaro savdo va diplomatik  
munosabatlarni  mustahkamlashda  muhim  rol  wynamoqda.  Demak,  barcha  mavjud  mulohaza  va  
wy-fikrlarni,  kontseptsiya  va  ywnalishlarni  umumiylashtirib  quyidagi  ta`rifni  berish  maqsadga  
muvofiq:  «Etnologiya  –  har  xil  elat  va  xalqlarning  kelib  chiqishi,  etnik  tuzilishi  va  shakllanishi,  
wziga  xos  moddiy  va  ma`naviy  xususiyatlari,  turmush  tarzi,  etnik  tabiati,  xarakteri  va  his- 
tuyg`ularini wrganadigan fan sohasidir».  
Etnologiya  fanining  umumilmiy  ahamiyatini  kamsitmay,  uni  umumtarix  fani  tarkibida  
mustaqil  metodologik  (dunyoqarash)  xususiyatiga  ega  ekanligini  alohida  qayd  qilish  lozim.  

  
12  

  
Etnologiya  ayrim  xalq  va  elatlarni  wrganishda  etnik  tarixning  barcha  tomonlari  ijtimoiy  jarayon  
bilan  bog`liq  bwlganligi  tufayli  keng  ma`noda  madaniyat  sohasida  milliy-madaniy  xususiyatlarni  
tarixiy  arxeologik,  iqtisodiy-geografik  tadqiqotlar  wtkazishda  eng  zarur  materiallarni  etkazib  
berishi  mumkin.  Bunday  holat  fanning  boshqa  soha  vakillari  etnologik  tadqiqotlar  natijalaridan  
foydalanib uni qwshimcha (yordamchi) soha sifatida munosabat bildirishlarida kwzatiladi. Swnggi  
yillarda  paydo  bwlgan  etnosotsiologiya,  etnopsixologiya,  etnogeografiya  kabi  egizak  fan  
tarmoqlarining paydo bwlishi bejiz emas.  
Demak,  Etnologiya  zamonaviy  fan  sohasi  sifatida  umumilmiy  va  sotsial  ahamiyatga  ega  
ekanligini qayd qilib, uni   
1)  insoniyot  tarixi  va  ayrim  xalqlarning  etnik  muammolarini  metodologik  jihatdan  mustaqil  
hal qilishga qobil dunyoqarash;   
2)  inson  va  jamiyatni  wrganuvchi  boshqa  ijtimoiy  fanlarga  qwshimcha  materiallar  beruvchi  
ilmiy soha;   
3)  davlatlar  va  hukumat  arboblari  siyosiy  jihatdan  dolzarb  milliy  muammolarni  twg`ri  hal  
qilishda,  irqchilik,  millatchilik  va  shovinizm  kabi  illarlarga  qarshi  kurashda  muhim  asos  bwlib  
xizmat qiladigan fan hisoblanadi.  
Ma`lumki, tarixiylik va tarixiyq-qiyoslash ilmiy dunyoqarashning butun metodologik negizini  
tashkil  qiladi.  Tarixiy  yondashish  har  bir  predmetni,  shu  jumladan,  ayrim  fanni  twg`ri  
tushunishning  birdan-bir  haqqoniy  usuli  sanaladi.  Shu  bois  Etnologiya  fanining  mohiyati  va  
jimiyatda tutgan wrnini belgilash uchun uning tarixiga bir nazar tashlash zarur.