Etnolingvistika va milliy madaniyat

ETNOLINGVISTIKA VA LINGVOFOLKLORISTIRA
Reja:
1. Etnolingvistika va lingvofolkloristira.

2. Maqollarning yondosh hodisalarga munosabati.

3. Maqollarning yondosh janrlar bilan o‘xshash va farqli xususiyatlari.

4. Maqol va topishmoq janrlarining o‘zaro munosabati.

1. O’zbek folklorshunoslari xalq og’zaki ijodi (bundan keyin – XOI) janrlari orasida eng yirigi bo’lgan dostonlarning to’rt yuzga yaqin matnlarini bir necha variantlarda yozib olish va nashr etish, ijtimoiy hayot va badiiyatning umumiy fonida ularning tutgan o’rnini belgilash orqali g’oyatda mas’uliyatli hamda mushkul vazifani ado etdilar va tadqiqotlarni hozirda ham davom ettirmoqdalar. Bu kabi yutuqlarni qayd etish barobarida unga bevosita bog’liq bo’lgan ikkinchi bir muammoni ham eslash joizdir. Bu - o’zbek xalq og’zaki ijodi (bundan keyin – O’XOI) materiallari tilini keng ko’lamda tadqiq etish masalasidir. Folklorshunosligimizning bu jihatlarini bir-biriga taqqoslab ko’rganimizda o’zbek lingvofolkloristikasiga oid tadqiqotlarning kam ekanligi ayon bo’lib qoladi. Vaholanki, masalaning ikkinchi tomonini o’rganish ham xuddi uning birinchi tomoni kabi mukammallikni taqozo etadi.

XOI janrlari orasida eng yirigi bo’lgan, ayni zamonda, o’zining badiiy va lingvistik-struktural xususiyatlari bilan boshqa janrlardan keskin ajralib turadigan epik asarlar – xalq dostonlari «haqiqiy va ideal tarix birlashib, chatishib ketgan olamshumul voqyealarni tasvirlagan, xalqimizning axloqiy, falsafiy, diniy qarashlarini, hayoti, urf-odatlari va maishatini qomusiy bir tarzda ifodalagan o’tmish yodnomalaridir». Ularni yozib olish va nashr ettirish, ijtimoiy hayot va badiiyatning umumiy fonida tutgan o’rnini belgilash g’oyatda mas’uliyatli va mushkul vazifa sanalar edi. Shunga qaramasdan, tadqiqotchilar dostonchi-baxshilar tilidan yuzga yaqin, variantlari bilan esa to’rt yuzga yaqin matnlarni yozib oldilar.

Albatta, ularning o’zbek fani va ma’naviyatiga, xususan, folklorshunosligiga qo’shgan munosib hissalariga xolisona baho berish shu soha tadqiqotchilarining zimmasida turadi. Yutuqlarni qayd etish barobarida biz unga bevosita bog’liq bo’lgan ikkinchi bir muammoga e’tiborni qaratmoqchimiz. Bu – O’XOI materiallari tilini tadqiq etish masalasidir. Masalaning bu ikki jihatini bir-biriga taqqoslab ko’rganimizda O’XOI materialini lingvistik yo’nalishda o’rganish kam tadqiq etilgani ayon bo’lib qoladi.

O’zbek folklori poetikasi va lingvistikasiga oid tadqiqotlar orasida M.Yaqubbekovaning «O’zbek xalq qo’shiqlarining lingvopoetik xususiyatlari» nomli doktorlik dissertasiyasi alohida o’rin tutadi.

O’zbek xalq qo’shiqlarining (O’XQ) badiiyatini til tasviriy vositalari yordamida yoritib berishni maqsad qilib qo’ygan tadqiqotchi ishda lingvofolkloristika va lingvopoetika tushunchalariga munosabat bildiradi, ayrim troplar misolida ularning badiiy-estetik mohiyatini anglashga harakat qiladi va O’XQning lingvopoetik tahlil tamoyillarini ishlab chiqadi. Tadqiqot yakunida O’XQining lingvopoetik xususiyatlarini folklorshunoslik fani doirasida o’rganishning ahamiyati to’g’risida ilmiy xulosalar bayon qiladi. Tadqiqot mavzuimiz nuqtai nazaridan M.Yaqubbekovaning dissertasion ishidagi I bobning «Xalq qo’shiqlari lingvofolkloristika obyekti sifatida», «Xalq qo’shiqlarining lingvopoetik tahlili tamoyillari» deb nomlangan 2-3-qismlari, o’xshatish, metafora va epitetlar tahlil etilgan II, III va IV boblari alohida ahamiyatga egadir. Garchi ishda lingvopoetika sohasida o’zbek tilshunos olimlari ham aytgan fikrlar chetlab o’tilgan bo’lsa-da, «O’XQlarining lingvopoetik xususiyatlarini o’rganish folklorshunoslik, adabiyotshunoslik, stilistika, tilshunoslik kabi filologik sohalarning imkoniyatlaridan mushtarak holda foydalanish natijasidagina samarali ravishda amalga oshirilishi mumkin»ligi, lingvofolkloristika folklor asarlarining badiiyatini til materiali asosida tekshirishi haqidagi fikrlari nazariy jihatdan to’g’ri ekanligini ta’kidlaymiz. O’XQlarining poetik xususiyatlarini va lingvistik tarkibini belgilaydigan shart-sharoitlardan kelib chiqib, qo’shiqlarga ham badiiy nutq birligi sifatida qarash, tahlilni matn doirasida olib borib, uni yaxlit tizim va axborot vositasi deb tushunish, qo’shiqlarga xos bo’lgan modellar tavsiya etish kabi lingvopoetik tamoyillar O’XOPIning boshqa janrlariga, xususan, epik janrlarga ham, ularning o’z xususiyatlarini inobatga olgan holda, tatbiq etilishi mumkin.

2. Til, falsafa va badiiy ijodning o‘ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan xalq maqollari folklorning ixcham shakl, ammo teran mazmunga ega bo‘lgan bir janridir. Har biri tilimiz ko‘rkini, nutqimiz nafosatini, aql-farosat va tafakkurimiz mantiqini hayratomuz bir qudrat bilan namoyish etgan va eta oladigan bunday badiiyat qatralari xalqimizning ko‘p asrlik hayotiy tajribalari va maishiy turmush tarzining bamisoli bir oynasidir. Bu badiiy oynada uning hayotga, tabiatga, inson, oila va jamiyatga munosabati, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-estetik va falsafiy qarashlari, qisqasi, o‘zi va o‘zligi to‘la namoyon bo‘lgandir. Shuning uchun ham maqollar g‘oyatda keng tarqalgan bo‘lib, asrlar davomida jonli so‘zlashuv va o‘zaro nutqiy munosabatlarda, badiiy, tarixiy va ilmiy asarlarda, siyosiy va publisistik adabiyotda doimiy ravishda qo‘llanib kelgan va qo‘llanmoqda. Yillararo, davrlararo ularning yangilari yaratilib turgan, eskilarining - jonli muomalada, tilda mavjudlarining ma’no doirasi kengayib yoki torayib borgan. Hatto ularning muayyan qismi unutilib ketgan³³.

Til kishilar o‘rtasidagi aloqaning eng muhim vositasi, fikrni boshqalarga yetkazuvchi quroldir. Bundan tashqari til milliy madaniyatning oynasi, uni saqlovchi xazina va har bir xalq yashayotgan joyining tabiati, u xalqning iqtisodiy tuzumi, og‘zaki ijodiyoti, badiiy adabiyoti, san’ati, fani, urf-odatini o‘zida aks ettirib, to‘plab, avloddan-avlodga yetkazib berish tilning milliy-madaniy semantikasidir³⁴.

Og‘zaki formada ko‘chib yuruvchi ixcham va sodda, qisqa va mazmundor mantiqiy umumlashma sifatida paydo bo‘lgan maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarning yetib kelishi va o‘rganilishida ham tilning xizmati katta.

O‘zbek tilida hikmatli iboralarni maqol deb atashadi. Tilimizda bu tushunchani ifodalash uchun yigirmadan ortiq terminlar qo‘llaniladi: maqol, matal, masal, naql, hikmat, tanbeh, zarbulmasal, hikmatli maqol, xalq iborasi, xalq so‘zi, qadimgilar so‘zi va boshqalar.

Har bir maqol va matal - xalq hukmi hisoblanadi. Ular biror narsani lo‘nda qilib tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. Ya’ni ularda haqiqatning ifodalanishini ko‘rishimiz mumkin.

Maqollar ko‘p asrlik hayotiy tajribalar, doimiy kundalik kuzatishlar xulosasini tugal fikr tarzida qat’iy qutblikda ifodalar ekan, ularda har bir so‘zning ma’no xilma-xilligi, iboralarning turg‘unligi, shakliy barqarorlik ustunlik qiladi. Ammo qo‘llanish o‘rniga qarab ularning ma’no doirasi doimiy ravishda kengayib boradi. Shuning uchun maqoldagi har bir so‘zga alohida e’tibor berish kerak. Ularda shunday so‘zlar borki, bu so‘zlar tarixan butunlay boshqa ma’noni anglatadi. Masalan, tuz so‘zi bugungi kunda mineral moddani bildiradi. Tarixan bu so‘z to‘g‘ri, odobli; dala, tekislik ma’nolarni anglatgan va bunday ma’nolar maqollardagina saqlanib qolgan: Qiz saqlasang, tuz saqla. Tuzdagi bilan emas, uydagi bilan bo‘l. Shuningdek, mehnat so‘zining azob-uqubat, baxtsizlik ma’nosini ham faqat maqollarda yoki ayrim shevalarda uchratish mumkin: Mehnat ham egiz-egiz, Davlat ham egiz-egiz.

So‘z san’atining mahsuli sifatida maqollar ham badiiyat hodisalaridir. Ularda bir so‘zning o‘nlab ma’no qirralari, badiiy tasvir vositalari, poetik ko‘chimlarning barcha namunalarini uchratish mumkin³⁵.

O‘zbek tilining izohli lug‘atida maqolga quyidagicha ta’rif berilgan:

Maqol - (arabcha maqola, kichik asar; so‘z, nutq) hayotiy tajriba asosida xalq tomonidan yaratilgan, odatda pand-nasihat mazmuniga ega bo‘lgan ixcham, obrazli, tugal ma’noli va hikmatli ibora, gap³⁶, A.Hojiyev «Maqol - chuqur ma’noli, tuzilishi gapga teng, alohida ritmik-melodik belgi xususiyatlarga ega bo‘lgan folklor janri. Maqollarda xalqning ko‘p yillik tajribalari, hodisalarga bergan bahosi aks etadi»³⁷, - deb ta’riflaydi. Milliy ensiklopediyamizda maqolga Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedovlarning ishlariga tayangan holda yuqoridagi mazmunni ifodalovchi, ularni umumlashtiruvchi quyidagicha ta’rif keltirilgan: «Maqol - xalq og‘zaki ijodi janri; qisqa va lo‘nda, obrazli, grammatik va mantiqiy tugal ma’noli hikmatli ibora, chuqur mazmunli gap. Muayyan ritmik shaklga ega. Maqollarda avlod-ajdodlarning hayotiy tajribalari, jamiyatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik va estetik tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan. Asrlar mobaynida xalq orasida sayqallanib, ixcham va sodda poetik shaklga kelgan»³⁸.

Xalq og‘zaki ijodi, xususan, maqol janrining o‘ziga xos sintaktik xususiyatlarini o‘zbek tilshunosligida atroflicha yoritib bergan olim X.Abdurahmonov bu borada o‘z qarashlarini quydagicha bildiradi: «So‘zlovchi o‘z fikr hamda turli xil kayfiyatlarini shakllantirishda til materiallaridan foydalanadi. Bunda har qanday gap fikrni shakllantirish va ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Biroq kishi o‘z fikr-mulohazasini turli sharoit va zamonda bayon qiladi. Chunki so‘zlovchi borliqqa, tinglovchiga turlicha munosabatda bo‘ladi: Insonning miyasida tabiat aks etadi. Inson bu aks etishlarning to‘g‘riligini sinab ko‘rib, uni o‘z tajribasida, texnikasida qo‘llab ko‘rib, obyektiv haqiqatga erishadi. Demak, so‘zlovchi obyektiv borliqqa turlicha munosabatda bo‘ladi. O‘z fikrini ma’lum maqsadni ifodalovchi gap orqali amalga oshiradi. So‘zlovchi sharoitga qarab turlicha maqsadda, turlicha kayfiyatda bo‘ladi. Ayniqsa xalq maqollariga murojaat qilsak, unda kishilar o‘z maqsad va tuyg‘ularini, fikr-mulohazalarini ko‘proq oddiy, murakkab bo‘lmagan maqol-gaplar orqali ifodalaganlar»³⁹.

Ko‘rinadiki, berilgan ta’riflarda maqol qisqa va lo‘nda, obrazli, tugal ma’no ifodalovchi, grammatik jihatdan shakllangan, tuzilishiga ko‘ra gapga teng til birligi, shu bilan birga, kishilarning nutq jarayonidagi turli modal munosabatlarini ifodalovchi sodda va murakkab bo‘lmagan ko‘rinishi ekanligi e’tirof etiladi.

Darhaqiqat, xalq og‘zaki ijodining yirik janri hisoblangan dostonlar matnida ham maqollarga ko‘p murojaat qilinishi ana shunday sintezlarning mahsuli sifatida qaralishi kerak.

Masalan, «Yodgor» dostonida davlat boshqaruvining Ultontoz qo‘liga o‘tishi, Alpomishning Qalmoqqa asir tushganligi haqidagi xabar ko‘plar kabi uning yoshlikdan birga o‘sgan do‘sti, ham qarindoshi, ham uzangidosh yo‘ldoshi Shomirot va uning yaqinlarini dovdiratib qo‘yadi. Sababki, ikki do‘st yoshlikda ikkovimiz farzand ko‘rsak o‘g‘il bo‘lsa, qo‘lqanot bo‘lamiz, birovi o‘g‘il, birovi qiz bo‘lsa, quda bo‘lamiz deb so‘z berishishgan edi. Barchin Alpomishning va’dasini bajarish uchun bir kampirni Shomirotning eshigiga jo‘natib, uni supurtiradi va va’da bajarilganligini ma’lum qiladi. Ammo bunday vaziyatda Shomirot va uning urug‘doshlari Boysundan ko‘chib ketishga qaror qiladi. Shuning uchun Barchinning bo‘lajak qudasi Oyjamol ularning quda ekanligiga ishora qiluvchi biror qimmatli narsa berib qo‘yishini, bo‘lmasa qizining javobini berishini so‘raydi. Shunda doston matnida Oy Barchin nutqida keltirilgan maqol voqyelikni aniq va siqiq tarzda ifodalashga, ana shu vaziyat bilan bog‘liq jarayonlarni ifodalab berishga xizmat qilgan: Bu so‘zni eshitib, Barchin: – Ey qudag‘ay! «Qo‘noq ustiga cho‘noq» deganday, sizning gapingiz ajab bo‘ldi. Bizning vahmimiz hozir o‘zimizga ko‘plik qilib yotibdi (Yod.-10). Ma’lumki, qo‘noq - to‘y yoki hashamlarga taklif qilingan mehmon. Demak, maqolning ikkinchi qismidan anglashiladiki, mehmondan tashqari kutilmagan kishilarning ham kelishi to‘y yoki tadbir egasini shoshiltirib qo‘yadi. Hayotda shunday damlar bo‘ladiki, kishi o‘lguday qiynalib, horib-charchab, tang holga tushib turgan bir paytda boshqa bir odam kelib, uni battar qiyin ahvolga solib qo‘yadi, uni yupatish, hamdard bo‘lish, ko‘nglini ovlash o‘rniga diliga ozor beradi, so‘kadi, haqoratlaydi, asabini buzadi. Shunday va shunga o‘xshash hollarda aytiladigan mazkur maqolning quyidagi variantlari bor: «Chaqirilmagan qo‘noq - Yo‘nilmagan tayoq»⁴⁰, «O‘lganning ustiga tepgan», «O‘lganning ustiga ko‘mgan», «O‘ldirganning ustiga - o‘n tayoq», «Dard ustiga chipqon».