Etish va yuritish

Sabzavot ekinlarining suvga talabi, tuproq namligiga talabchanligi va ularni aniqlovchi omillar
O’simliklarning suv mikdoriga bo’lgan talabi bilan tuproq namligiga talabchanligi tushunchalarini farqlash lozim. Suvga bo’lgan talab bu o’simliklarning normal hayot kechirishlari va hosil to’plashlariga sarflanuvchi mikdordir. Buni transpiratsiya mahsuldorligi (1 l suv sarflashda to’planadigan quruq moddalar mikdori) transpiratsiya koeffitsient (quruq moddalar birligiga sarflanadigan suv mikdori) va sarflanadigan suv koefitsienti (1 t tovar hosil shakllanishiga o’simliklar va tuproq bug’latadigan suv mikdori) iboralari bilan ifoda qilinadi. Transpiratsiya mahsuldorligi ko’pchilik sabzavotlarda 2-3Ig/l ni, transpiratsion koeffitsient esa kartoshkada 285-575, karamda- 250-600, tarvuzda- 570-600, pomidorda 550-650, Kam tarqalgan sabzavotdaI700g/l dan ortiq. Bular o’simliklarni yetishtirishIsharoitiga, biomassalari hosiliga, fotosintez mahsuldorligiga bog’liq holda o’zgaradi. O’simliklar barcha a’zolariniTshakllantirishlari uchun o’zidan o’tkazadigan suv mikdoriningIfaqat 0,1-0,3 % idan foydalanadi.
Suv ishlatish (sarflash) koeffitsienti 25 dan 300 gachadir ya’ni 1 t tovar hosil uchun 25-300 m3 suv sarflanadi. Ikdim qanchalik sernam va hosil yuqori bo’lsa transpiratsiya va suv sarflash koeffitsienti ham shunchalik kamayadi. Qurg’oqchil janubiy sharoitlarda bu ko’rsatkichlar: karam uchun 250-300, piyoz, chuchuk qalampir uchun 200-250, bakdajon uchun 150-200, pomidor uchun 120-150, sabzi uchun 80-120, kartoshka uchun 75-150, lavlagi uchun 60-90 kubometr oralikdaridadir. Agar pomidor o’simligining suv sarflash koeffitsienti 140 bo’lsa uning 40 t/ga hosil to’plashi uchun 5600 m3 talab kilinadi. O’zbekiston sharoitida atmosferadan tushadigan 200-300 mm yog’inlar fakat 2000-3000 m3 ga (mm yog’in 1 ga uchun 120 m3) suv beradi, xolos. O’simliklar talabi va yog’inlar mikdori orasidagi farkdarni to’ldirish uchun sug’orishlar zarur bo’ladi. (5,6,8).
Dehqonchilikda tuproq unumdorligining ortishi mineral o’g’itlar bilan maqbul darajada ozikdantirish, o’simliklarni zich joylashtirishlar tufayli hosildorlik oshiriladi. Bunda umumiy suv sarfi ham odatda ko’payadi. Biroq hosildorlikning ko’tarilishi hisobiga suv sarflash koeffitsienti pasayadi. Bir xil ekinning turli navlarining suv sarflashga talabi ham har xil bo’ladi.
Odatda ildiz tizimi nisbatan kuchsiz, hosildorligi ham kamroq bo’luvchi tezpishar navlarning suv sarflashga talabi kechpisharlarga qaraganda yuqoriroq bo’ladi. Masalan, 1 sutka davomida suv sarflashning o’rtacha miqdori ertapishar karamda 55-60, kechpisharlarida 40-45 m3/ga, shuningdek, pomidorda 45-50 va 40-45 m3/ga dan iborat bo’lishi mumkin. Sabzavot ekinlarining suv ishlatishlari ontogenez davomida ham bir xilda emas. U o’suv davrining boshlang’ich bosqichlarida nisbatan kamroq, hosil organlarning shakllanish paytida ko’p bo’ladi, o’suv davrining oxirrog’ida esa kamayadi.
Masalan, sutka davomidagi suv sarflanishining o’rtacha mikdori (Moldova sharoitida) pomidor ekini mevalashgacha 25-35, hosili qiyg’os yetilishida 50-60 va mevalashlar oxirida 35-30 m3/ga dan, qalampir va baqlajonlarda tegishlicha 40-45, 60-65 va 40-45, Kam tarqalgan sabzavotda 30-35, 55-60 va 35-60 m3/ga dan iborat (2;4). Suvga talabchanlik biologik xususiyatlar va tuproq xossalariga ko’ra namlikning maqbul darajasi bilan ifodalanadi. Sabzavot ekinlari uchun tuproq namligining maqbul darajasi 70-85% DTN (dalani to’yingan namlik sig’imi) va havoning nisbiy namligi 50-95% dan iborat. Sabzavot ekinlari o’sish va rnvojlanishining turli fazalarida tuproq namligiga talabchanliklari bir xil emas. Barcha sabavot o’simliklarining tuproq namligiga eng talabchanlik davri urug’larning unib chiqish va maysalash fazalaridir. Bu paytda namlikning yetishmasligi maysalashni kechiktiradi va siyraklashtiradi. O’simliklarni (ko’chatlarni, ayniqsa, stakanchasizlarini) ko’chirib o’tqazish paytida va ularning tutib olgunlariga qadar namlikning yuqori bo’lishi talab qilinadi. O’simliklar yoshlik paytida suvni kam sarflaydi, ammo tuproq namligining yuqori bo’lishini talab qiladi.
CHunki ularning ildiz tizimi hali rivojlanib ulgurmagan va tuproqning yuza, tez quriydigan qatlamida joylashgan bo’ladi. Yuqori ko’rsatkichdagi namlik karamga o’suv davrida, ayniqsa bosh o’rash va yetilish davomida, piyozgaassimilyatsion yuzalarining ko’payishida, mevali sabzavotlarga hosil to’plash davrida zarur bo’ladi. Sabzavot ekinlari uchun suvning harorati ham muhim ahamiyatga ega.
Issiqsevar sabzavot ekinlari sovuq suv bilan sug’orilganda to’qimalaridagi protoplazmaning q o v u sh o q l i g i ortadi, so’rish quvvati pasayadi. Natijada o’simlik tanasiga suvning tarqalishi kamayib, fiziologik chanqash sodir bo’ladi.
Sabzavot o’simliklarining suvga talabchanligi ular ildizlarining hajmi, joylanishi, so’rish kuchi, o’sish tezligi, yer ustki qisimlarining transpiratsion tejamkorlikka moslashish kabi xususiyatlari hamda tashqi iqlim sharoitlari bilan mutanosib ravishda bog’liqdir. Sabzavot ekinlari ildiz tizimining rivojlanish hajmi va tuprokdan qiyin o’zlashtiriladigan namlikni so’ra olish imkoniyatlariga ko’ra ko’pchilik dala ekinlaridan ancha keyinda turadi. Agar g’alla ekinlarining nam so’rish quvvati 12 atm, qovoqniki 13,6, jo’xorini 21,5 atm. gacha borsa, pomidorda 5,6 atm.ni tashkil etadi. Kuzgi bug’doyning ildizlari 2m, jo’xoriniki 4 m chuqurlikkacha joylashadi, ko’pchilik sabzavotlarniki esa faqat 0 ,5-1,5 m. gacha yetadi.