74.Valyutaning konvertlanganligi – bu milliy pul birligining qonunchilik bilan mustahkamlangan qaytimliligi, barcha xohlovchilarning uni xorijiy valyutaga davlatning almashish jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvisiz almashtirish imkoniyatidir.
Bir mamlakatning valyutasi faqat ayrim valyutalargagina almashinilganida valyutaning konvertlanganligi qisman bo‘lishi mumkin. Valyuta hamma xorijiy valyutalarga almashtirilganda almashuv to‘liq bo‘lishi mumkin.
Valyutalarning o‘zaro aloqalarida valyutaning bozordagi talabi belgilaydigan suzuvchi kurslar hukmronlik qili-shadi. Suzuvchi kurslar ayrim mamlakatlar uchun savdo shart-sharoitlarini yomonlashtiradilar, tovar oqimlarini tartibga solishda qiyinchiliklar yaratadi.
Bir qator mamlakatlarda qayd etilgan valyuta kurslari saqlanib qolgan, ularda Milliy valyutaning narxi umumiy qabul qilingan standartga (ko‘pchilik hollarda bu AQSh dollari) nisbatan belgilanadi va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanib turiladi. Bu davlat salmoqli valyuta zaxiralarga ega bo‘lishi, ularni to‘ldirib turishi va ulardan foylanishi kerakligini bildiradi. Bunda davlat, shuningdek, importni cheklash, eksportni subsidiyalashtirish, valyuta nazoratini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha choralarni amalga oshirishi kerak, eksportdan tushgan valyuta tushumi davlatga sotilishi majburiy bo‘lishi lozim.
Valyuta kursi fundamental iqtisodiy talab hamda takliflarning kon’yunktura omillari bilan aniqlanadigan iqtisodiy kategoriyadir. Fundamental iqtisodiy omillarga mehnat unumdorligi iqtisodiy o‘sish sur’atlari, moliyaviy tizimni moslanuvchan (egiluvchan)ligi va samaradorligi, texnologiyaning va mamlakat Ishlab chiqarish resurslarining darajasi kiradi.
Aynan fundamental iqtisodiy omillar milliy Iqtisodiyotning jahon bozoridagi bazaviy raqobatga bardoshliligini belgilaydi.
Joriy valyuta kursining o‘zgarishlarining sababi valyuta bozoridagi talab va taklifning o‘zgarishidir. Valyuta kursi to‘lov balansining holatiga bog‘liqdir. Agar to‘lov balansi tanqis bo‘lsa, (xorijiy majburiyatlar bo‘yicha qo‘shma to‘lovlar valyuta mablag‘larini tushumidan ortib ketganida) unda mamlakatning valyuta zaxiralari qisqaradi. Bu davlatning to‘lov balansini salbiy saldosini qoplashi bilan bog‘liqdir. Bu vaziyat milliy valyutaning almashinuv kursining pasayishiga olib keladi. Mamlakat valyutasi almashinuv kursining pasayishi importni qimmatlashtiradi xarajatlarning inflyatsiyasi tufayli (to‘g‘rirog‘i xarajatlarga ketadigan pulning inflyatsiyaga uchrashi sababli) mamlakat iqtisodiyotida narxlar darajasining ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi (yordam beradi).
Milliy valyutaning konvertlanganligi ichki va tashqI, shuningdek, joriy amallar hamda kapitalning harakati bo‘yicha bo‘lishi mumkin.
Kapitalning harakati bo‘yicha konvertlanishni joriy qilish mamlakat tashqarisidan resurslarni jalb qilishga yordam berishi mumkin. Xorijliklarning u yoki bu mamlakatga kapital qo‘yishga (kirishga) tayyorligi bu mamlakatdan soliqlar ushlab olingandan so‘ng foyda, daromadni olib chiqib keta olish, shuningdek, dastlabki kiritilgan kapitalni repatriatsiya qilish (vatanga qaytarish) mumkin yoki mumkin emasligiga bog‘liqdir. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri va portfel investitsiyalari (kapitalning mamlakat tashqarisidagi istalgan korxonalarga uzoq muddatga qo‘yilishi)ning hamma shakllariga taalluqlidir. Ular xorijiy kompaniyalarning aksiyalarini sotib olish shaklida amalga oshiriladi. Bu investitsiyalar investorlarga korxona faoliyati ustidan to‘liq nazorat qilish huquqini beradi.
Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasida tegishli choralar ko‘rilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining va xorijiy davlatlarning jismoniy shaxslari banklardagi o‘z valyuta hisoblari va jamg‘armalaridan mablag‘larni va ular bo‘yicha foizlarni chet el valyutasida yoki so‘mlarda olish huquqiga egadir. Valyuta birjalarida respublikada xalq iste’moli mahsulotlarini ishlab chiqarish va respublikaning ichki bozorini to‘ldirish bilan shug‘ullanuvchi yoki iqtisodiyotning bazaviy va yetakchi tarmoqlaridagi ustuvor loyiha-larni amalga oshirishda qatnashuvchi, jismoniy bo‘lganidek, huquqiy xorijiy shaxslarning kapitali ishtirokidagi qo‘shma korxonalar valyutalarini konvertlashda ustun, imtiyozli huquqqa ega ekanliklari belgilab qo‘yilgan.
