|
Inson go’zalligi. Insondagi go’zallik aksariyat xollarda uning xulqi, odobi, axloqi va fazilatlari bilan belgilab kelinadi. Avval ham bugun ham inson borliq – jamiyat – texnika o’rtasidagi munosabat masalasi ko’plab ilmiy sohalarning tadqiqot obyekti bo’lib kelmoqda. Nafosat falsafasi inson go’zalligining mohiyatiga doir muammolarni tadqiq etishni o’zining muhim vazifasi qilib belgilaydi.
Estetik tafakkur tarixida inson go’zalligi jism (tana) va ruhiyat masalalari bilan izohlangan. Bu boradagi fikr–mulohazalarning asosida insonning tashqi ko’rinishi hamda axloqiy fazilatlariga bo’lgan munosabat masalasi yotadi.
Inson go’zalligiga bu tariqa yondashuvning muayyan sabablari bor. Birinchidan, go’zallikning inson shaklidagi ko’rinishida yagona, mutlaq va tugal timsol mavjud emas. Agar mavjud bo’lganda edi, u barcha xalqlarga go’zallik timsoli sifatida namuna qilib ko’rsatilardi. Olaylik, ayol go’zalligining mezonlari patriarxat va matriarxat davri odamlarining tasavvurida katta qorin, keng dumg’aza hamda ko’krakning bo’rtib turishi bilan ifodalangan.
Ikkinchidan, insonlarning go’zallik haqidagi qarashlari turlicha bo’lib, ular vaqt o’tishi bilan o’zgarib boradi. Kishilarning estetik xususan, go’zallik haqidagi ideali ana shu o’zgarishlarning birlamchi sababidir. Inson voqyelikni estetik tarzda o’zlashtirar ekan, unga dastlab o’z estetik ideali va estetik dididan kelib chiqib munosabat bildiradi. Tabiat, jamiyat va insondagi go’zallikni idrok etish ham bevosita mazkur ikki tushunchaga bog’liqdir.
Aksariyat hollarda insonning tashqi go’zalligiga nisbatan yuzaki munosabat bildiriladi; tashqi go’zallik shaxsning chinakam «Men»ini namoyon qilishiga to’sqinlik qiluvchi, o’tkinchi hodisa sifatida qaraladi. Ammo, inson go’zalligiga nisbatan bunday yondashuv bahsli. Chunki, insonning tashqi go’zalligi muayyan holatlarda shaxsning o’zigagina emas, balki boshqalarning faoliyatiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu borada Umar Hayyomning «Navro’znoma» asarida g’oyatda o’rinli fikrlar bayon etilgan.. Allomaning mazkur fikri insonning zohiriy go’zalligiga doir mavjud munozaralarga birmuncha oydinlik kiritadi.
Ma’lumki, qalbning moyilligi jamol mushohadasining natijasidir. Ya’ni, inson narsalarning zohiriy go’zalligini botiniy go’zallikka nisbatan birinchi bo’lib payqaydi. U avvalo, ko’rinib turgan go’zallikni his qiladi, so’ngra uning mohiyatiga murojaat etadi. Shu bois tashqi go’zallikni muayyan obyekt yoki subyekt haqida dastlabki tasavvur–ma’lumotni paydo qiluvchi birlamchi asos, deyish mumkin. Mazkur fikr o’z navbatida inson go’zalligiga ham daxldor. Biroq, chiroyli xusn inson tashqi go’zalligining barkamol bo’lishi uchun kifoya qilmaydi. Uning takomillashuviga ko’mak beradigan muayyan asoslar mavjud. Bular sirasiga orasta kiyinish, o’zgalarga latif so’zlar bilan muomala qilish, pokiza, ozoda yurish kabilar kiradi. Ular nafaqat shaxsning o’ziga, ayni paytda boshqalarga ham ko’tarinki kayfiyat bag’ishlaydi, hatto yuzaga kelishi kuzatilgan nizolarning oldini oladi ham. Hadislarda esa yangi kiyim kiygan shaxsni duo qilmoq haqida alohida uqtiriladi. Bir so’z bilan aytganda, inson tashqi ko’rinishidagi chiroylilik ham uning mukammallashuvida o’ziga xos ahamiyatga ega.
Insonning botiniy go’zalligi uning odob, xulq va axloqiy fazilatlari bilan belgilanadi. Buni nafosat ilmiy xulqiy go’zallik deb nomlaydi.
Insonning amaliy xatti–harakati, axloqiyligi, nafosatga munosabati ayni paytda uning botiniy tuyg’ulariga, qalb kechinmalariga bog’liq. Bu kechinmalar, odatda shaxs faoliyatidagi yaxshi a’mollarga qarab – fazilatlar, yomon qilmishlariga qarab – illatlar deb ataladi.
Inson xulqiy go’zalligining takomillashuvida axloqdagi eng muhim mezoniy tushuncha hisoblangan muhabbat va ezgulik alohida ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, hulqiy go’zallikda bevosita inson hatti–harakatining sababi bo’lgan niyat muhim o’ringa ega. Zero ezgu niyatli inson go’zaldir. Niyatning reallikka aylanishi uchun insonda avvalo, istak, xohish, maqsad bo’lishi shart. Chunki, kishi o’ylagan har bir niyatiga erishishi uchun o’z oldiga maqsad qo’yadi. Shuningdek, niyat individuallik xususiyatiga ega. Shu jihatdan qaraganda, niyat ijobiy va salbiy ma’noga ega bo’ladi. Ijobiylik kasb etuvchi niyatning asosida go’zallikka muhabbat, ezgulikka e’tiqod yotadi. Aksincha, salbiy ma’nodagi niyat mohiyatan yovuzlikka daxldordir. Shu bois insonning oriyatli, nomusli ekani uning qilgan qilmishlari bilangina emas, balki, ko’nglidagi niyati qandayligiga qarab ham belgilanadi. Zotan, niyati buzuq odamlarning qilgan ishlari yaxshilik bo’lib ko’rinsa–da, mohiyatan yovuzlikka yo’naltirilgan.
Bugungi kunda insoniy go’zallik barkamollik tushunchasi bilan izohlanmoqda. Barkamol inson deganda, o’z haq–huquqlarini taniydigan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, tevarak atrofda sodir bo’layotgan voqyea–hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, o’z shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un xolda ko’radigan, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his etadigan, zamonaviy bilimlarni mukammal egallagan, ma’naviy jihatdan yuksak, jismonan baquvvat erkin shaxs tushuniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
