Erte taniw

 
5.2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi 
 
Maxmud Qashqariy sol da`wirdin` o`zinde-aq pu`tkil tu`rki xaliqlarin aralap gezip shiqqan degen 
mag`liwmatlar bar.
Alti min`nan ibarat tu`rki so`zlerin arabshag`a awdarip o`zinin` «Devanu lug`at at turk» («tu`rkiy 
so`zler toplami»). degen shig`armasin jazg`an. Bul haqqinda avtor to`mendegishe jazadi: 
«Men turkler, tu`rkmenler, oguzlar, chigiller, yagmalar, qirg`izlardin`` qalalari, awil ha`m 
jaylawlarin ko`p jillap gezip shiqtim, ñon`inan aniqlap shiqtim. Men bul islerdi til bilmegenligim 

---

- 27 - 
ushin emes, balki til bilmegenligim ushin emes, balki bul tillerden ha`r qanday parqin aniqlaw ushin 
isledim». 
Maqmud Qashqariy bunnan tisqari «Javahir-un-navx-fi-lug`atit turk» (Tu`rk tillerinin` sintaksislik 
qag`iydalari) degen shig`armasin jazg`an. Biraq bul shig`arma elege shekem tabilmay atir.
Ekinshi shig`armasi «Tu`rk so`zleri toplami» XX a`sirdin` basinda Stambulda tabildi. Qoljazbani 
ko`shirgen ka`tip Muxammed bin A`bu Damashqiydin` mag`liwma-tina qarag`anda bul nusqa 
Maqmud Qashg`ariydin` o`z qoljazbasinan aling`an. Bul shig`arma 1915-jili u`sh tomliq kitap bolip 
Stambulda basilg`an. Shig`isti izertlewshi Brokkel`man ta`repinen 1828-jili nemets tiline, 1939-jili 
Basim Atalay ta`repinen osmanli tu`rk tiline , keyinirek S.Mutallibov ta`repinen o`zbek tiline 
awdarilg`an. Tu`rk so`zler toplami tili jag`inan derlik barliq tu`rk tilles xaliqlar menen ortaqlasadi.
Misali: 
Qa`che tuok iorir a`rdim, 
Qara qizil bo`ri kordum, 
Qatiq yani qura kordum, 
Qaya ka`run baqu ag`di, 
(Keshte an` awlap ju`rgen qizil qara bo`ri ko`rdim. Da`rha`l sari jayg`a oq saldim. Bo`ri 
ha`reketlerimdi sezip, tastin` arasina jasirindi).
Maqmud Qashg`ariy bul qosiqlardi tu`rli tu`rk qa`wimlerin aralap ju`rip jazip alg`an. Sonin` 
ushin da bul qosiqlar a`yyemli tu`rk tilles xaliqlardin` miyrasi menen tutasadi. Geypara qosiqlardin` 
stili, qurilisi, qaraqalpaq poeziyasina og`ada jaqin.
Ishqi da`rti qoymaydi, 
Sag`inish ja`ne qiynaydi. 
Kewlim sira` toymaydi. 
Ju`zim menin` sarg`ayar.